I. Thành Tỳ Xá Ly (Vesāli)

1. Khái quát thành Tỳ Xá Ly cổ xưa

Khoảng 1 giờ chiều ngày mùng hai Tết Mậu Tý, đoàn chúng tôi đã đến chùa Kiều Đàm Di, ngôi chùa Việt Nam tại Vesāli, Ni sư Khiết Minh trụ trì, xin nghỉ tạm một đêm, để thăm viếng các thánh tích tại đây. Sau khi được một bữa cơm đậm đà hương vị Việt Nam do chư Ni trong chùa thết đãi, nhất là trong dịp tết, đoàn chúng tôi cảm thấy vui sướng và rất xúc động cho những nữ tu Việt Nam phát nguyện dấn thân công quả, chung góp bàn tay vun đắp nơi Thánh địa này ngày càng sung thạnh, biến đất khô cằn sỏi đá thành những luống rau xanh tươi tốt, biến mảnh đất hoang vô dụng thành ngôi tự viện khang trang. Nhờ những hình ảnh thánh thiện, những con người hy sinh vì đạo lớn đã khích lệ đoàn chúng tôi càng quyết tâm hơn nữa, làm việc trong tinh thần trách nhiệm, hài hòa, mong hoàn thành tốt những tiêu chí đã đặt ra.

Tỳ Xá Ly (Vesāli) là thủ đô của bộ tộc Licchavi, nước cộng hòa đầu tiên trên thế giới, nơi mà có nhiều sự kiện lịch sử trọng đại liên quan đến Phật giáo. Chính nơi đây, là điểm dừng chân lần cuối của đức Phật để thuyết pháp và chúc phúc cho toàn dân thành Vesāli, vì Ngài thừa biết rằng mình không bao giờ trở lại nơi này thêm một lần nào nữa. Khi rời Tỳ Xá Ly, đức Phật đã ngoái đầu nhìn lại và tán thán: “Ôi xinh đẹp thay thành phố Tỳ Xá Ly! Ôi xinh đẹp thay những điện thờ và những khu lâm viên của Tỳ Xá Ly.” Thành phố Tỳ Xá Ly còn là quê hương của ngài Duy Ma Cật, một vị cư sĩ Bồ-tát nổi tiếng mà đức Phật đã đề cập như một nhân vật giác ngộ chính trong kinh Duy Ma Cật. Thành phố này còn là nơi nhận một phần tám xá lợi của đức Phật ngay sau lễ Trà tỳ của Ngài. Những năm trước khi nhập diệt, đức Phật thường hay lưu trú tại thành Tỳ Xá Ly này.

Lần thứ nhất Ngài từ Ma Kiệt Đà (Magadha) đến Tỳ Xá Ly do lời thỉnh cầu của toàn dân trong thành, mong nhờ oai đức của Phật để cứu bá tánh chúng sinh thoát khỏi nạn đói do hạn hán kéo dài, dân trong thành chết như rạ và dẫn đến nạn dịch nguy hiểm. Dân chúng Tỳ Xá Ly với nghi lễ trang nghiêm rực rỡ đến biên giới thỉnh Phật. Ðức Phật qua sông Hằng và lên bờ sang nội địa của Tỳ Xá Ly. Khi về đến thành Tỳ Xá Ly đức Phật thuyết kinh Châu Báu (Ratana sutta) hay còn gọi là kinh Cầu An, thuộc Tiểu Bộ (Khuddhaka Nikāya). Sau đó đức Phật sai tôn giả A Nan cùng các vương tử Licchavi đi xung quanh kinh thành, vừa tụng kinh này, vừa rải nước được lấy từ bình bát của đức Phật. Thật là mầu nhiệm, tiếng tụng kinh vang đến chỗ nào thì nơi đó sấm sét nổi lên và mưa tuôn xuống, nhờ vậy mà dịch bệnh nơi đó biến mất. Sự kiện này đã làm cho dân chúng Tỳ Xá Ly càng kính tin đức Phật, hàng vạn người dân trong thành xin được quy y làm đệ tử tục gia của đức Thế Tôn. Dân chúng và Chính phủ hợp lực xây dựng tinh xá tên là Trùng Cát  (Kutagara), trong rừng Đại Lâm (Mahavana) để thỉnh Phật và chư Tăng ở lại. Sau 7 ngày đức Phật trở về lại Ma Kiệt Đà với sự tiễn đưa rất là long trọng.

2. Nơi thành lập Ni đoàn Phật giáo

 Ðức Phật trở lại Tỳ Xá Ly nhiều lần sau đó, thường ngự tại tinh xá Trùng Cát. Nhiều bộ kinh được thuyết tại nơi này như Mahali, Mahasihanadas, Cula Saccaka Mahasaccaka... Cũng chính tại khu rừng Đại Lâm xứ Tỳ Xá Ly  này, Ni đoàn Phật giáo chính thức được thành lập, nghĩa là đức Phật chấp thuận cho nữ giới xuất gia, đánh dấu một sự kiện lịch sử trọng đại, đó là nữ tu sĩ có vai trò trong đoàn thể Phật giáo, đề cao vai trò của nữ giới nơi Ấn Độ nói riêng hay tinh thần bình đẳng nam nữ trên khắp thế giới nói chung, là nét nhân văn cao đẹp, là việc làm duy nhất và chưa từng thấy trong lịch sử tôn giáo cũng như các trường phái tư tưởng được biết trước và ngay thời đức Phật. Bằng lời nói khẳng định của đức Từ Phụ: “Nếu phụ nữ tu hành tinh tấn cũng có thể chứng quả A la hán”. Và cũng từ ý nghĩa quan trọng này, Đại thừa đã phát triển lên đến đỉnh cao về mặt tư tưởng là Phật tánh bình đẳng hay tất cả chúng sanh đều có Phật tánh và sẽ thành Phật. Đây là giáo nghĩa thâm thúy và viên đốn trong văn học tư tưởng Đại thừa. Luật tạng ghi chép rằng, sau khi vua Tịnh Phạn (Suddhodana) băng hà, di mẫu Ma Ha Ba Xà Ba Đề (Mahāpajāpati Gotamī) cùng 500 thể nữ dòng họ Thích Ca (Sakyā) tự cạo tóc, thân đắp cà sa, đi chân đất từ thành Ca Tỳ La Vệ (Kapilavatthu) đến Tỳ Xá Ly (Vesāli), nơi đức Phật đang giáo hóa xin được xuất gia. Nhờ sự nhẫn nại thưa thỉnh thống thiết của A Nan cùng với quyết tâm cao độ của di mẫu và các thể nữ dòng họ Thích, được biểu hiện bằng những hành động cụ thể, đức Phật đã chấp thuận cho nữ lưu gia nhập Tăng đoàn, nhưng họ phải tuân thủ tám điều (Bát kỉnh pháp) từ ngày xuất gia cho đến trọn đời. Tám điều ấy là:

1  Một Tỳ kheo ni, dầu có trăm tuổi Hạ khi gặp thầy Tỳ kheo mới thọ giới Cụ túc cũng phải chào hỏi, đảnh lễ và thực hành tất cả những bổn phận thích nghi đối với vị Tỳ kheo.

2- Một Tỳ kheo ni không được khiển trách hay nặng lời đối với một vị Tỳ kheo trong bất kỳ trường hợp nào.

3- Tỳ kheo ni không được ngăn Tỳ kheo xét tội, thuyết giới, tự tứ hay nói lỗi của Tỳ kheo. Trái lại, Tỳ kheo được quyền cử tội Tỳ kheo ni.

4- Muốn thọ trì Cụ túc giới phải thông qua hai bộ Tăng: Tỳ kheo ni và Tỳ kheo.

5- Nếu Tỳ kheo ni phạm tội hữu dư (Tăng tàn) thì phải đến trước hai bộ Tăng thực hành pháp Ý hỷ (Ma na đỏa) trong thời gian nửa tháng.

6- Nửa tháng phải đến bên Tỳ kheo tăng cần cầu dạy bảo.

7- Không được an cư kiết hạ ở địa phương nào không có Tỳ kheo ở.

8- Khi an cư xong, phải đến Tỳ kheo tăng cầu ba sự tự tứ: Thấy, nghe và nghi.

Những điều lệ căn bản và thiết yếu này chính là cái nhìn tuệ giác của Phật, không phải vì ràng buộc mà nhằm bảo hộ cho Ni đoàn sinh hoạt yên ổn và khiến nữ giới dễ diệt trừ bản ngã để đạt thánh vị mau chóng.

Từ các nền móng của các ngôi tự viện cũ tại Tỳ Xá Ly, người ta cũng xác định được đâu là ngôi tịnh xá mà xưa kia chư Ni đã từng lưu trú tu tập.

3. Trụ đá vua A Dục (Asoka)

Trong triều đại của vua A Dục (Asoka), vào năm thứ 20, ông cũng thân hành đến nơi đây để chiêm bái và dựng thạch trụ, một trong nhiều thạch trụ ở Ấn Độ, để đánh dấu sự kiện trọng đại của Phật giáo tại thành Tỳ Xá Ly này. Hiện nay, hầu hết các trụ đá của vua A Dục được dựng lên trong tất cả các Thánh tích, đều bị tàn phá, gãy đổ, do các đế chế đối nghịch Phật giáo và quân Hồi giáo bạo tàn. Chỉ duy nhất nơi đây thạch trụ sư tử một đầu vẫn còn nguyên vẹn và đứng vững vàng, hiên ngang giữa khu phế tích Phật giáo. Thạch trụ là một khối đá nguyên được đẽo gọt tròn láng, cao khoảng 11m và đường kính khoảng 1m. Trên thân trụ có nhiều hoa văn và những bia ký được khắc bằng kiểu chữ Brahmi, ở đỉnh có hình sư tử một đầu hướng về phương Bắc. Nhờ những chữ khắc trên thân trụ mà người ta được biết chính nơi đây đức Thế Tôn đã để lại những di ngôn cuối cùng trước khi giã từ dân chúng Tỳ Xá Ly đi về Câu Thi Na nhập Vô Dư Niết Bàn. Phía trước thạch trụ là nền gạch cũ chu vi khoảng 15m², cao khoảng 3m, đó là ngôi tháp do vua A Dục xây dựng để thờ xá lợi ngài A Nan, người có công đầu trong việc xin cho nữ giới thành lập Ni đoàn Phật giáo. Vào năm 1976, các nhà khảo cổ đã khai quật và tìm thấy một hộp bằng đá đựng xá lợi, vài lá vàng ròng và những viên đá quý rất nhỏ. Xung quanh ngôi tháp này cũng có nhiều bờ tường cũ mục, cũng có thể là di tích của những tu viện cũ hay những ngôi tháp nhỏ được xây dựng xung quanh đại tháp này. Phía sau thạch trụ khoảng 10m, có một cái hồ nước hình chữ nhật có tên là Ramakunda, nghĩa là Hồ Khỉ, nhằm lấy tên của một con khỉ chúa thường xuyên thỉnh bát của Phật, leo lên các cành cây hái trái và lấy mật để cúng dường đức Phật khi Ngài dừng chân tại khu Đại Lâm này.