Thế Tôn liền ngưng tầm và tứ, và
chứng Nhị thiền; nhưng Thế Tôn lại không thấy hứng khởi và giải thoát. Sau đó,
Thế Tôn suy nghĩ đến cùng về sự nguy hiểm của tầm và tứ thì Thế Tôn liền thấy
hứng khởi, giải thoát, biết "Đây là an tịnh". Nhưng khi trú Nhị thiền
thì các tưởng cùng đi với tầm, tứ vẫn có mặt, bấy giờ chính các tưởng này là
bệnh.
Thế Tôn liền rời khỏi hỷ và chứng
đắc Tam thiền. Thoạt đầu Thế Tôn không cảm thấy hứng khởi và giải thoát của Tam
thiền, Ngài liền suy tư đến cùng sự nguy hiểm của hỷ thì Thế Tôn liền cảm thấy
hứng khởi, an tịnh và giải thoát, biết rằng "Đây là an tịnh". Sau một
thời gian trú Tam thiền, các tưởng đi đôi với hỷ vẫn xuất hiện, bấy giờ chính
các tưởng này là bệnh.
Thế Tôn liền từ bỏ hỷ, từ bỏ lạc và
chứng đắc Thiền thứ tư. Buổi đầu trú ở Thiền này, Thế Tôn không cảm thấy hứng
khởi, an trú, giải thoát. Sau đó, Thế Tôn tư duy đến sung mãn về sự nguy hiểm
của lạc thì Ngài cảm thấy hứng khởi, an tịnh và giải thoát của xả niệm trú (Tứ
thiền), biết rằng "Đây là an tịnh". Trong khi an trú Tứ thiền, xả
lạc, xả khổ, thì các tưởng đi đôi với xả lạc vẫn hiện hành, bấy giờ đối với
Ngài, các tưởng này là bệnh.
Rồi Thế Tôn đi ra khỏi các sắc
tưởng, chấm dứt hoàn toàn các sắc tưởng, không tác ý đến các tưởng sai biệt.
Bấy giờ Thế Tôn chứng đắc "Không vô biên xứ định". Lúc đầu chứng đắc
Thiền cảnh này, Thế Tôn không cảm thấy hứng khởi và không có giải thoát đối với
Thiền này. Thế Tôn liền suy nghĩ đến nguy hiểm của các sắc, thấy nguy hiểm này
đến cùng độ thì Thế Tôn liền cảm thấy hứng khởi, an tịnh và giải thoát đối với
Không vô biên xứ, biết rằng "Đây là an tịnh". Sau một thời gian an
trú trong Không vô biên xứ định, các tưởng cùng đi với các sắc vẫn còn hiện
hữu. Thế Tôn thấy đây là chứng bệnh, như là khổ đau phát khởi ở người đang sung
sướng.
Thế Tôn lại từ bỏ hoàn toàn Không vô
biên xứ định, và chứng đắc "Thức vô biên xứ định" (Thức là vô biên).
Ban đầu của sự chứng đắc này, Thế Tôn không cảm thấy hứng khởi, không cảm thấy
an tịnh và giải thoát đối với Thức vô biên xứ, Ngài bèn tư duy đến sự nguy hiểm
của Không vô biện xứ định, thấy sung mãn sự nguy hiểm này, Ngài liền thấy hứng
khởi, an tịnh và giải thoát đối với Thức vô biên xứ định, các tưởng có mặt của
Không vô biên xứ vẫn hiện hành, đây là chứng bệnh đối với Ngài, như là nỗi khổ
đau khởi lên giữa lúc đang sung sướng.
Thế Tôn lại từ bỏ hoàn toàn Thức vô
biên xứ định và đạt được "Vô sở hữu xứ định" (biết rằng không có gì
cả). Buổi đầu của sự chứng đắc Thiền này, Ngài không cảm thấy phấn khởi, an
tịnh và giải thoát, Ngài bèn tư duy đến sự nguy hiểm của Thức vô biên xứ định
cho đến khi thấy sung mãn sự nguy hiểm của cảnh giới Thiền đó, Ngài mới cảm
thấy hứng khởi, an tịnh và giải thoát đối với Vô sở hữu xứ. Sau một thời gian
an trú trong Thiền Vô sở hữu xứ này, các tưởng có mặt của Thức vô biên xứ vẫn
hiện hành như là hiện hành của khổ đau đối với người đang sung sướng. Với Ngài,
đây là một chứng bệnh cần được loại bỏ.
Thế Tôn lại ra đi, ra đi nữa. Ngài
từ bỏ hoàn toàn, chấm dứt hoàn toàn tưởng Vô sở hữu, và chứng đắc "Phi
tưởng phi phi tưởng xứ định". Dù biết rằng "Đây là an tịnh"
nhưng lúc đầu Ngài vẫn không thấy hứng khởi, an tịnh và giải thoát đối với
Thiền này. Ngài chuyển qua tư duy về nguy hiểm của Vô sở hữu cho đến khi thấy
sung mãn sự nguy hiểm này thì sự cảm nhận hứng khởi, an tịnh và giải thoát đối
với "Phi tưởng phi phi tưởng" định đến với Ngài. Sau một thời gian
trú Phi tưởng phi phi tưởng, các tưởng có mặt của Vô sở hữu lại khởi lên như là
khổ đau khởi lên với người đang sung sướng. Đối với Ngài, đây là một chứng bệnh
cần được đoạn trừ.
Rồi Thế Tôn lại ra đi nữa, từ bỏ
hoàn toàn Phi tưởng phi phi tưởng định và chứng đắc "Diệt thọ tưởng
định". Dù có biết rằng "Đây là an tịnh", trong buổi đầu chứng
đắc Thiền này, Thế Tôn vẫn không có hứng khởi, an trú và giải thoát đối với
Thiền ấy. Ngài bèn suy nghĩ đến nguy hiểm của Phi tưởng phi phi tưởng xứ định,
cho đến khi thấy rõ sự sung mãn của sự nguy hiểm ấy, Ngài thưởng thức được lợi
ích của Diệt thọ tưởng định với tâm hứng khởi, an trú và giải thoát. Thế Tôn
thấy "Đây là an tịnh, thật an tịnh". Sau một thời gian an trú ở Diệt
thọ tưởng định, với trí tuệ Thế Tôn thấy rằng, tất cả các lậu hoặc đều đi đến
tận diệt.
Sau khi thuận thứ và nghịch thứ
chứng đắc, an trú và xuất khởi nhuần nhuyễn chín cảnh giới Thiền trên, Thế Tôn
mới tuyên bố Ngài đã chứng đắc "Vô Thượng Chánh Đẳng Chánh Giác".
Trên đây là lộ trình tu chứng chín
cảnh giới định của Thế Tôn. Đấy là lộ trình liên tục ra đi, liên tục từ bỏ
những gì chứng đắc, liên tục giác tỉnh, biết rằng các Thiền định (từ sơ khởi
đến Phi tưởng phi phi tưởng định) là các pháp do nhân duyên sinh, là hữu vi, là
vô thường, là khổ đau, liên tục khởi lên ưu tâm tìm vào giải thoát chân thực.
Ưu tâm ở đây lại là cần thiết để không bị dính mắc, đắm trước vào các Thiền
cảnh, là sức mạnh của từ bỏ hết thảy các pháp bị tác thành. Ưu tâm ở đây chính
là sự có mặt của tuệ giác, của khả năng thấy sự vật như thật.
Chúng ta có thể rút ra từ kinh
nghiệm của Thế Tôn một bài học vô vàn quý giá rằng: "nếu hành giả luôn
luôn giữ chánh niệm tỉnh giác trên ý nghĩa như thật của các pháp hữu vi: vô
ngã, vô thường, và khổ đau thì hành giả sẽ vượt nhanh qua được các cảnh giới
Thiền định, dễ dàng xuất khởi khỏi các Thiền cảnh để hướng về 'Diệt thọ tưởng
định', nơi mà các lậu hoặc sẽ hoàn toàn được đoạn trừ, các cảm thọ lạc, khổ và
các tưởng đi đến các cảm thọ lạc, khổ sẽ hoàn toàn được tịnh chỉ".
Chúng ta cũng có thể rút ra một bài
học kỳ diệu khác rằng: tinh hoa của việc tu tập Thiền nằm ở chỗ an trú
trong chánh niệm về khổ, vô thường, vô ngã của các pháp để xả ly tham ái và
chấp thủ. Sự giải thoát khổ đau có mặt ngay trong sự xả ly đó. Sự từ bỏ
đến ngay sau khi sự thấy rõ nguy hiểm của những gì đang ràng buộc chúng ta,
đang trói buộc tâm thức chúng ta; sự chứng đắc một cảnh giới Thiền định cao hơn
lại đến ngay sau sự từ bỏ cảnh giới đang là; sự an trú cảnh giới chứng đắc là
kết quả của sự thấy sâu sắc cái nguy hiểm của cảnh giới vừa đi ra. Cứ
thế, lộ trình tu tập giải thoát là sự trải qua của những quá trình thấy rõ khía
cạnh vô thường, nguy hiểm và khổ đau của các pháp, và sự từ bỏ những gì được
làm ra, được tác thành. Hành giả không mỏi mệt, đi những bước đi đầy
giác tỉnh, hứng khởi, an tịnh và giải thoát. Con đường phải đi này là con đường
Thiền định chính thống của Phật giáo. Khác đi là đường đi của
ngoại đạo.
Từ bỏ, hay buông xả trong Thiền định
của Phật giáo đồng nghĩa với sự an trú trong chánh niệm tỉnh giác và đồng nghĩa
với an tịnh, giải thoát của Thiền định. Nói khác đi, buông xả là buông xả tham
ái và chấp trước mọi pháp được tác thành, được làm ra.
Nếu có ai chủ trương giữ tâm Không
(hay Không tâm) khi tu tập Thiền định của đạo Phật, thì phải hiểu tâm
Không chính là chánh niệm tỉnh giác rời xa mọi tham ái, chấp trước ở đời.
Hành giả hành Thiền định Phật giáo thì không có mơ màng chờ đợi gì ở cách thở
hay thế ngồi, hoặc bất cứ một kỹ thuật tu tập nào, ngoại trừ việc hàng phục
chính vọng tâm của mình. Chúng ta phải trở về con đường Thiền định của
Thế Tôn. Chân lý và con đường về chân lý chỉ được sáng ở dưới cội Bồ-đề, mà
không phải là những nơi nào khác. Tại đó, chân lý sẽ rực sáng
một lần và sẽ rực sáng mãi mãi. Đấy là nơi quy hướng của chúng ta trong việc
học hỏi Pháp, hiểu Pháp và hành Pháp. Đấy cũng là nơi quy hướng của những ai tự
nhận mình là Phật tử, dù đang ở phương hướng nào trên trái đất. Tại đấy, rực
sáng hào quang của Duyên khởi và Tứ niệm xứ, và hào quang đó vẫn còn tỏa sáng ở
mốc điểm phân ranh giữa sanh tử và giải thoát, giữa con đường chánh và con
đường tà.
Hướng về Duyên khởi và Tứ niệm xứ là
thắp sáng giáo lý của Thế Tôn giữa cuộc đời này. Chúng ta hãy lắng nghe lời dạy
sau đây của Thế Tôn về nhơn duyên của diệu pháp không được tồn tại lâu dài, hay
được tồn tại lâu dài:
"Này Bà-la-môn, do bốn niệm xứ
không được tu tập, không được làm cho sung mãn sau khi Như lai nhập diệt, nên
diệu pháp không tồn tại lâu dài. Do bốn niệm xứ được tu tập, được làm cho sung
mãn, này Bà-la-môn, sau khi Như lai nhập diệt, diệu pháp được tồn tại lâu
dài". (Tương Ưng V, tr. 183)
Cho đến đây, chúng ta có một kết
luận rõ ràng là vấn đề chủ yếu của một giáo hội Tăng-già hưng thịnh và Phật
giáo hưng thịnh hay tồn tại, chính là vấn đề học hỏi Phật pháp và tu tập Giới,
Định, Tuệ của các Phật tử xuất gia cũng như tại gia. Các vấn đề khác chỉ là thứ
yếu. Thời đại của một xã hội Phật giáo hưng thịnh như dưới thời vua A-dục
(Asoka) phải là thời đại mà quần chúng Phật tử học hỏi nhiều về giáo lý và thực
hành giáo lý, đặc biệt là Thiền định (Tứ niệm xứ).
Cho đến khi nào mà các Thiền viện
được phát triển mạnh hơn các lãnh vực gọi là "tín ngưỡng" khác của
Phật giáo, thì cho đến khi ấy, chúng ta mới có niềm tin lạc quan rằng Phật giáo
hưng thịnh, hay đang đi vào hưng thịnh.
Phải chăng cần chuyển công phu thực
hành Tứ niệm xứ thành buổi công phu sáng hay chiều của hàng xuất gia, và thành
công phu thay thời công phu Tịnh độ của hàng Phật tử tại gia để diệu pháp được
tồn tại lâu dài hơn ở đời?
Đó là câu hỏi mà người Phật tử cần
trầm tư sau khi thông hiểu giáo lý Tứ niệm xứ ...