Một số người có vấn đề như buồn nản, sợ hãi vô lý hay có biểu hiện của bệnh tâm thần, họ nghĩ rằng thiền là phương cách điều trị tức thời cho những vấn đề. Họ bắt đầu hành thiền, đôi khi vấn đề của họ trở nên tồi tệ hơn. Khi bạn có vấn đề như thế nên tìm sự giúp đỡ của vị thầy có kinh nghiệm hoặc chuyên gia tâm lý, sau khi cảm thấy khá hơn mới hành thiền…

Thiền là gì?

- Thiền là nỗ lực có ý thức để làm thay đổi vận hành của tâm. Tiếng Phạn là “Bhavana”, nghĩa là làm “Tăng trưởng” hay “Phát triển”.

Thiền có quan trọng không?

Thiền rất quan trọng. Chúng ta muốn tốt đẹp bao nhiêu, khó mà thay đổi tâm ý, không thể thay đổi những tham dục vốn đã tạo nên cách hành xử. Ví dụ, người có thể nhận ra rằng mình hay nóng nảy với vợ, anh ấy tự hứa “Từ đây về sau, tôi sẽ không nóng nảy như thế”. Một giờ sau, anh ấy vẫn có thể la mắng vợ mình, đơn giản là anh ấy không tự biết mình, nóng nẩy đã bùng phát mà anh không biết. Hành thiền giúp phát triển sự tỉnh thức và năng lực cần thiết để chuyển hóa các thói quen đã ăn sâu vào tâm ý.

Tôi nghe nói rằng, hành thiền có thể rất nguy hiểm. Điều này có đúng không?

- Chúng ta cần muối để sống nhưng ăn một ký-lô muối thì nó sẽ giết bạn. Để sống trong thế giới hiện đại, bạn cần xe ô tô, bạn không tuân theo luật giao thông hay trong lúc lái xe lại say rượu thì xe ô tô trở thành cái máy nguy hiểm. Hành thiền cũng giống như thế, nó cần thiết cho sự an lạc tinh thần, bạn thực hành một cách hời hợt, thiếu phương pháp, nó sẽ tạo ra nhiều vấn đề. Một số người khi hành thiền, lại cố gắng quá mức, thay vì hành thiền từng bước một, họ lại thực hành với quá nhiều năng lực, chẳng bao lâu họ kiệt sức.

Phần lớn những vấn đề trong khi hành thiền xảy ra là do loại “Thiền Kăng-ga-ru” hay “Thiền chạy nhảy” (Kangaroo, Đại thử, là loài thú có túi trước bụng đặc biệt ở Úc, có thể nhảy xa bằng hai chân sau rất khỏe). Một số người đến vị thầy để học thiền rồi áp dụng phương pháp thiền của vị ấy trong một thời gian; sau đó họ đọc sách, quyết định thực hành theo sự chỉ dẫn trong sách; một tuần sau, có thiền sư nổi tiếng viếng thăm thành phố, họ quyết định phối hợp một số lời dạy của vị ấy vào việc tu thiền; chẳng bao lâu, họ rơi vào tình trạng hoang mang, thất vọng, chạy nhảy giống như con Kăng-ga-ru, từ phương pháp này sang phương pháp nọ là việc làm sai lầm.

Bạn không có vấn đề bệnh tâm thần, hành thiền cũng chừng mực, thiền là một trong những điều tốt nhất mà bạn có thể tự làm cho chính mình.

Có mấy pháp hành thiền?

- Đức Phật dạy nhiều pháp hành thiền khác nhau, mỗi pháp đối trị vấn đề đặc biệt hay để phát triển trạng thái tâm lý đặc biệt. Tuy nhiên, hai pháp thiền phổ thông và hữu dụng nhất là Quán niệm hơi thở (anapana sati) và Quán từ bi (metta bhavana).

Làm thế nào để hành thiền Quán niệm hơi thở?

- Bạn làm theo bốn bước đơn giản: Chọn nơi yên tĩnh, thoáng mát, giữ tư thế ngồi, theo dõi hơi thở, đối phó những trở ngại. Trước hết, bạn tìm nơi thích hợp, có thể căn phòng không ồn ào và tại nơi đó, bạn không bị quấy rầy. Thứ hai, bạn ngồi trong tư thế thoải mái, tư thế tốt nhất là ngồi với chân xếp lại, dưới mông có kê gối, lưng thẳng, hai bàn tay xếp lên nhau đặt lên bắp đùi, nhắm mắt lại. Cách khác, bạn có thể ngồi trên ghế nhưng phải giữ lưng cho thẳng.

Bước tiếp theo là phần thực hành. Bạn ngồi yên tịnh với mắt nhắm lại, tập trung vào sự chuyển động của hơi thở vào và hơi thở ra. Thực hiện điều này bằng cách đếm hơi thở hay theo dõi sự phồng xẹp của bụng. Trong khi hành thiền, vài vấn đề khó khăn có thể sinh khởi. Bạn có thể thấy ngứa ngáy, khó chịu trong cơ thể hay đau nhức ở đầu gối. Điều này xảy ra, bạn cố gắng giữ cơ thể thư giãn, không nhúc nhích và tiếp tục để tâm vào hơi thở, có nhiều ý nghĩ xuất hiện ở tâm, làm xao lãng việc chú tâm vào hơi thở, cách duy nhất để xử lý vấn đề này là phải kiên nhẫn, tiếp tục đem tâm trở lại với hơi thở. Bạn tiếp tục làm như thế, cuối cùng các ý nghĩ kia sẽ yếu đi, việc định tâm sẽ mạnh hơn, bạn sẽ có được những giây phút đi sâu vào an lạc và thanh tịnh nội tâm.

Tôi nên hành thiền bao lâu?

- Bạn hành thiền mỗi ngày 15 phút trong tuần đầu; rồi gia tăng 5 phút mỗi tuần, cho đến khi có thể hành thiền trong 45 phút là tốt nhất. Sau vài tuần lễ hành thiền đều đặn mỗi ngày như thế, bạn sẽ bắt đầu thấy việc định tâm trở nên tốt hơn, những ý tưởng tán loạn giảm dần, có những giây phút an hòa và tĩnh lặng thật sự.

Còn Quán từ bi thì sao? Phương cách thực hành như thế nào?

- Bạn quen thuộc với pháp thiền Quán niệm hơi thở và thực hành đều đặn, có thể bắt đầu hành thiền Quán từ bi. Pháp hành này nên thực hiện hai hay ba lần mỗi tuần, sau khi bạn hành thiền Quán niệm hơi thở. Trước tiên, bạn chú tâm vào chính mình và tự hỏi những lời như: “Xin cho tôi được khỏe mạnh và hạnh phúc. Xin cho tôi được bình an và tĩnh lặng. Xin cho tôi thoát khỏi mọi hiểm nguy. Xin cho tâm tôi không còn sân hận. Xin cho tâm tôi tràn đầy tình thương. Xin cho tôi được khỏe mạnh và hạnh phúc”. Sau đó, bạn nghĩ đến những người khác, từng người một, từ người thân thương cho đến những người bạn bình thường - nghĩa là người mình không thương mà cũng không ghét, cuối cùng là đến những người mà mình không ưa thích; ước nguyện cho họ an vui như bạn đã ước nguyện cho chính mình.

Pháp hành thiền Quán từ bi này có lợi ích gì?

- Bạn thực hành thiền Quán từ bi này một cách đều đặn với thái độ đúng đắn, sẽ thấy trong người có nhiều thay đổi tích cực. Bạn sẽ thấy mình có thể chấp nhận và tha thứ cho chính mình, tình cảm dành cho người mình thương gia tăng thêm, mình thân thiện hơn với người mà trước đây mình thờ ơ và không quan tâm; những ác ý hay sân hận mà bạn đã có với người nào đó nay sẽ giảm đi, cuối cùng sẽ tan biến. Thỉnh thoảng, bạn biết ai đó đang lâm bệnh, buồn khổ hay gặp khó khăn, có thể nghĩ đến họ trong lúc hành thiền từ bi, thường thì bạn sẽ thấy tình cảnh của họ được cải thiện.

Điều ấy có thể xảy ra như thế nào?

- Tâm ý khi được phát triển đúng đắn là công cụ rất hùng mạnh. Chúng ta biết tập trung năng lực tinh thần và hướng đến người khác, có thể ảnh hưởng đến họ. Hẳn bạn đã có kinh nghiệm như thế. Bạn đang ở trong phòng đông người và có cảm giác rằng ai đó đang chú ý đến mình. Bạn xoay một vòng xem và biết chắc là ai đang nhìn chằm chằm vào mình. Điều này đã xảy ra khi bạn bắt được năng lực tinh thần của người khác. Thiền Quán từ bi cũng giống như vậy. Chúng ta hướng năng lực tinh thần tích cực tới người khác, dần dần sẽ chuyển hóa được họ.

Tôi có cần vị thầy hướng dẫn hành thiền không?

- Vị Thầy thì không tuyệt đối cần thiết, có được hướng dẫn cá nhân của người có kinh nghiệm hành thiền thì chắc chắn có lợi ích. Bạn hãy cố gắng tìm vị thầy có tiếng tốt, có nhân cách thăng bằng và trung thành với những lời Phật dạy.

Tôi nghe nói rằng, thiền định ngày nay được các chuyên gia về tâm thần, các nhà tâm lý học áp dụng rộng rãi. Điều đó có đúng không?

- Vâng, đúng như thế. Ngày nay thiền được chấp nhận có ảnh hưởng cao cấp để trị liệu tâm thần, được nhiều chuyên gia về sức khỏe tâm thần sử dụng, để giúp làm thư giản, vượt qua những ám ảnh và mang đến tỉnh thức cho chính mình. Sự hiểu biết thâm sâu của Đức Phật về tâm ý nhân loại đang giúp rất nhiều cho con người hôm nay, giống như Ngài đã từng giúp cho con người thời xưa.