Từ đó, quan điểm cho rằng Phật giáo có thể có được chỗ đứng trong lòng người Trung Hoa, giáo lý đạo Phật đã nhấn mạnh thêm về đạo Hiếu. Học giả Nhật Bản Nakamura Hajime đã viết trong tác phẩm “Cách suy nghĩ của các dân tộc phương Đông: Ấn Độ, Trung Hoa, Tây Tạng, và Nhật Bản” (Ways of Thinking of Eastern Peoples: India, China, Tibet and Japan) rằng, “Những người truyền bá đạo Phật đã buộc phải giảng dạy vể đạo hiếu cho người dân Trung Hoa vì đức tính quan trọng nhất của Khổng giáo là lòng hiếu thảo, một đức tính đòi hỏi sự vâng lời một chiều từ con cái và người ít tuổi đối với cha mẹ và người lớn tuổi hơn. Ý niệm này không có trong Phật giáo Ấn Độ, như có thể thấy là trong các kinh điển gốc bằng tiếng Sanskrit hoàn toàn không có từ tương đương với khái niệm hiếu đạo thường thấy trong các kinh văn đã được dịch ra tiếng Trung Hoa. Hẳn là những dịch giả phải thêm thuật ngữ này vào bản dịch của họ”. Quan điểm này được một số học giả đồng ý, thể hiện nhiều liên quan đến đạo Hiếu của  người Phật tử. Chẳng hạn, John Strong, trong bài viết: “Lòng hiếu thảo và đạo Phật: Những tiền lệ của Ấn Độ đối với một vấn đề của người Trung Hoa” (Filial Piety and Buddhism: The India Antecedents to a ‘Chinese’ Problem), còn đi xa hơn khi cho rằng việc thực hành lòng hiếu thảo của các tu sĩ Phật giáo Ấn Độ chỉ là một thỏa hiệp với nền đạo đức Bà-la-môn vẫn tồn tại ở mức độ đại chúng trong xã hội cổ đại.

Thực ra, các học giả ủng hộ quan điểm nói trên có thể bỏ qua một số chi tiết được nêu trong kinh điển Pali. Sau này khi các văn bản Pali đã được dịch ra đầy đủ hơn, và khi đã tụng đọc các bộ kinh như Kinh Tăng Chi Bộ, kinh Tương Ưng Bộ..Chúng ta bắt gặp rất nhiều lời do chính Đức Phật nói ra cho thấy Ngài rất quan tâm đến việc con cái phải biết ơn và biết cách đền ơn cha mẹ mà Ngài còn chỉ ra cách đến ơn trọng trong việc  tạo công đức, và thực hiện hiếu hạnh là yếu tố quan trọng trong việc tạo công đức, và thực hiện hiếu hạnh còn được coi là một quy tắc xã hội.

1. I.                  Thực hành hiếu đạo và cách đền công ơn cha mẹ

Kinh Tăng Chi Bộ có nêu lời Phật dạy : “ Có hai hạng người, này các Tỳ-kheo, ta nói không thể trả ơn được. Thế nào là hai? Mẹ và Cha. Nếu một bên vai cõng Mẹ, này các Tỳ-kheo, một bên vai cõng Cha, làm vậy suốt trăm năm, cho đến trăm tuổi; nếu đấm bóp, thoa xúc, tắm rửa, xoa gội và dù tại đấy, mẹ cha có vãi tiểu tiện đại tiện, như vậy, này các Tỳ-kheo, cũng chưa làm đủ và trả đủ ơn mẹ và cha. Hơn nữa này các Tỳ-kheo, nếu có an tri cha mẹ vào quốc độ với tối thượng uy lực, trên quả đất lớn với bảy báu này, như vậy, này các Tỳ-kheo, cũng chưa làm đủ và trả ơn đủ mẹ và cha. Vì sao? Vì rằng, này các Tỳ-kheo, cha mẹ đã làm nhiều cho con cái, sinh thành, nuôi dưỡng, giới thiệu chúng vào đời”.

Theo luật Ma-ha-tăng-kỳ, song thân của Tỳ Kheo Pilindavatsa rất nghèo khổ, do đó, ngài muốn biếu song thân mình cả thượng y lẫn hạ y mà ngài đã được cúng dường nhưng không biết điều đó có hợp với luật hay không. Vì thế ngài đã đến bạch Phật để xin được chỉ dạy. Đức Thế Tôn liền tập hợp Tăng chúng lại và giảng cho tăng chúng nghe đoạn kinh văn được trích ở trên. Nhân đó, Đức Thế Tôn cũng chế luật khuyên các Tỳ-kheo nên thành tâm phụng dưỡng cha mẹ trọn đời. Trong đoạn kinh văn trên, hiển nhiên Đức Phật đã giảng dạy về đạo hiếu. Nhưng cũng trong đoạn kinh văn đó, Đức Phật khẳng định rằng mọi cố gắng phụng dưỡng cha mẹ bằng vật chất hoàn toàn không đủ để trả ơn cha mẹ. Theo Đức Phật, để có thể trả ơn cha mẹ một cách đầy đủ, người con phải biết hướng dẫn cha mẹ an trú vào chánh pháp.Kinh văn tiếp tục như sau: “Nhưng này các Tỳ-kheo, ai đối với cha mẹ không có lòng tin, khuyến khích, an trú, hướng dẫn, các vị ấy vào lòng tin, đối với cha theo ác giới, khuyến khích,an trú các vị ấy vào thiện giới; đối với mẹ cha xan tham, khuyến khích, hướng dẫn, an trú các vị ấy vào trí tuệ. Cho đến như vậy, này các Tỳ-kheo, là làm đủ và trả ơn đủ mẹ và cha”.

Cũng trong kinh Tăng Chi bộ, Đức Phật dạy:“ Những gia đình nào, này các Tỳ-kheo, ở đấy, con cái kính lễ mẹ cha, những gia đình ấy được chấp nhận ngang bằng với Phạm Thiên. Những gia đình nào, này các Tỳ-kheo, ở đấy con cái kính lễ mẹ cha, những gia đình ấy được chấp nhận là đáng được cúng dường. Phạm Thiên, này các Tỳ-kheo, là tiếng để gọi cha và mẹ; xứng đáng đucợ cúng dường, này các Tỳ-kheo, là tiếng để gọi cha và mẹ”. Theo lời dạy này, một mặt, hiếu đạo của các người con làm tăng phẩm giá của một gia đình; mặt khác, mọi người con phải hiểu rằng cha mẹ của mình là bậc xứng đáng được phụng dưỡng đúng mức, với sự kính trọng.

King Tăng Chi bộ còn nói rõ về ba nghĩa vụ nếu được thực hiện thì một người được ca ngợi là có trí và có thiện hạnh, đó là bố thí, xuất gia và phụng dưỡng cha mẹ.

II.Thực hành hiếu đạo là một nền tảng xây dựng công đức

Kinh Tương Ưng bộ có kể về Mataposaka, một vị Bà-la-môn vốn là con của một gia chủ giàu có, nhưng vào lúc ông này có ý định xuất gia thì cha mẹ của ông bị một kẻ người làm bất lương lừa gạt lấy sạch  tài sản đến nỗi cha mẹ ông phải đi ăn mày. Biết tin, ông thưa thỉnh với Phật, “Thưa Tôn Giả Gotama, tôi tìm món ăn thiết thực theo thừơng pháp. Sau khi tim món ăn thiết thực theo thường pháp, tôi nuôi dưỡng mẹ cha. Thưa Tôn Giả Gotama, làm như vậy tôi có làm đúng trách nhiệm không?”Đức Phật trả lời: “Này Bà-la-môn, Ông làm như vậy là đúng trách nhiệm.Này Bà-la-môn, ai tìm đồ ăn thiết thực theo thường pháp, sau khi tìm đồ ăn thiết thực theo thường pháp lại nuôi dưỡng cha mẹ, người ấy được nhiều công đức”.

Kinh Tăng Chi bộ cũng kể rằng phụng dưỡng cha mẹ từng là công hạnh đầu tiên trong số bảy công hạnh mà Phạm Thiên đã gìn giữ khi còn là người trong một kiếp trước; và chính nhờ có công đức như thế mà về sau ngài được sanh vào Tam thập tam thiên rồi trở thành vương chủ.

1. II.               Thực hành hiếu đạo được coi như quy tắc xã hội phải theo

Kinh Tăng Chi bộ có thuật lại việc trên cõi trời Tam thập tam, các vị đại thần cố vấn và các vị hoàng tử của chư Thiên thường xuyên du hành trong thế giới loài người để xem trong thế giới loài người có nhiều người có hiếu với cha mẹ, kính lễ các Sa-môn, Bà-la-môn, tôn trọng các vị gia trưởng, làm lễ Uposatha, có đề cao cảnh giác, có làm công đức…hay không. Nếu như các vị đại thần và các vị hoàng tử báo cáo tình hình xấu xa tiêu cực thì chư Thiên ở trời Tam thập tam không vui, nói rằng chúng Thiên sẽ giảm và chúng A-tu-la sẽ tổn giảm. Ở đây, chúng ta có thể hiểu rằng việc con cái không hiếu kính cha mẹ sẽ tác động xấu đến cuộc sống an bình của con người, vì sự tranh cãi, đố kỵ sẽ tăng.

Trong Kinh Trường bộ có đoạn khẳng định việc con cái có kính trọng và biết phụng dưỡng cha mẹ hay không là một trong những yếu tố ảnh hưởng đến tuổi thọ của loài người. Kinh nói rằng lúc tuổi thọ của loài người chỉ con 150 tuổi thì có sự tăng trưởng các hiện tượng như là thiếu sự hiếu kính với cha mẹ, thiếu sự hiếu kính với các bậc thánh, thiếu sự tôn trọng với các vị trưởng tộc, và vì thế mà tuổi thọ loài người trong thời kỳ ấy giảm xuống chỉ còn 100 tuổi.

Qua những dẫn chứng trên, chúng ta thấy rằng  hiếu đạo là một trong những nền tảng đạo đức của giáo lý nhà Phật, không chỉ là một nội dung được thêm vào để thỏa hiệp với luân lý Bà-la-môn hay để dễ tìm được một chỗ đứng trong xã hội Trung Hoa.

Liên hệ với  trường hợp Việt Nam, chúng ta có thể thấy rằng đạo Phật đã truyền vào đất nước chúng ta cùng một lúc với Nho giáo. Thật vậy, sử cho những người đầu tiên “khai hóa” cho người Việt là các ông quan Trung Hoa như Tích Quang, Nhâm Diên, Sĩ Nhiếp…Họ đều đến Việt Nam trong khoảng từ thế kỷ thứ I đến thế kỷ III Tây lịch. Khi ấy, Trung Quốc cũng đang  tiếp thu Phật giáo. Ta cũng có thể thấy Phật giáo đã tác động rất lớn đến văn hóa Việt, cho nên những vị vua mở đầu thời đại tự chủ của người Việt đầu là các Phật tử chứ không phải Nho gia. Nghĩa là trong thời kỳ xây dựng nền tự chủ của người Việt, nếu những dấu ấn của Văn Hóa Phật giáo không vượt thắng Khổng giáo thì ít ra cũng sonh hành. Sử Việt có nêu trường hợp Mâu Tử viết Lý hoặc luận trong thời gian ngài sống ở Giao Châu để phản bác những lời chỉ trích đạo Phật của Nho gia, trong đó Mâu tử có nói về hiếu tử của người Phật tử rộng lớn hơn hiếu đạo của Nho gia. Như vậy, có thể thấy nền hiếu hạnh của người Việt không hẳn là đã được  làm phong phú thêm bởi quan niệm hiếu đạo của người Trung Hoa, mà chắc chắn đã chịu ảnh hưởng sâu lắng của tư tưởng Phật giáo ngay từ thời kỳ đầu. Mở rộng quan niệm hiếu đạo ấy, người Việt luôn luôn biết ơn và biết cách đến ơn, bằng cách giới thiệu và an trú cả những ai mang ơn vào lòng tin Tam bảo.

Tạp Chí Văn Hóa Phật Giáo số 111 | PHẠM CHÁNH CẦN