Nghi thức Tắm Phật vốn đã xuất hiện khá lâu tại Ấn Độ,
Trung Á và Trung Hoa, và ngày nay được duy trì trong hầu hết các cộng
động Phật giáo khắp nơi như là một cử chỉ, một hành động để tỏ lòng tôn
kính, hân hoan của người con Phật đối với sự xuất hiện của đấng Giác Ngộ
trên cuộc đời này, cách đây hơn 2600 năm.
Lễ tắm Phật là một trong những nghi thức phổ biến của lễ hội Phật đản
hằng năm trong nhiều truyền thống Phật giáo khác nhau. Nghi thức này
vốn đã xuất hiện khá lâu tại Ấn Độ, Trung Á và Trung Hoa, và ngày nay
được duy trì trong hầu hết các cộng động Phật giáo khắp nơi như là một
cử chỉ, một hành động để tỏ lòng tôn kính, hân hoan của người con Phật
đối với sự xuất hiện của đấng Giác Ngộ trên cuộc đời này, cách đây hơn
2600 năm.
Nguồn gốc của lễ tắm Phật xuất phát từ sự kiện đản sanh của Thái tử
Tất-đạt-đa tại vườn Lâm-tỳ-ni. Các bản kinh thuộc hai truyền thống Nam
và Bắc truyền đều ghi lại rằng khi hoàng hậu Ma-da đản sanh Thái tử, từ
trên không trung có hai dòng nước của chư thiên, một ấm một mát, rưới
xuống để tắm cho hoàng hậu và Thái tử. sự kiện này được ghi lại trong
kinh Đại bổn (Trường Bộ II), kinh Hy hữu vị tằng hữu pháp (Trung Bộ
III), lời mở đầu của bản chú giải truyện Bổn Sanh (Nidānakatha)[1]. Theo
bộ Đại sự (Mahāvastu), khi Thái tử ra đời, hai dòng nước ấm và lạnh
thơm dịu, trong lành từ trên không trung rưới xuống để tắm cho Thái
tử[2]. Tác phẩm Phật sở hành tán của ngài Mã Minh cũng ghi lại như
trên[3].
Riêng kinh Phổ diệu thì ghi lại rằng lúc ấy từ trên hư không có chín
con rồng phun nước xuống để tắm cho Thái tử[4]. Căn cứ vào các tác phẩm
này, các nghệ nhân Phật giáo đã mô tả lại cảnh đản sanh của Thái tử với
rồng phun nước trong nhiều tác phẩm điêu khắc tại Lộc Uyển phía Bắc Ấn
và Amarāvatī tại Nam Ấn. Một tác phẩm thuộc trường phái Gandhara được
lưu giữ tại bảo tàng Peshawar (Pakistan) mô tả cảnh hai cung nữ đứng hầu
bên Thái tử, bên trên có trời Đế Thích và Phạm Thiên rưới nước từ cành
hoa sen để tắm cho Thái tử, hai bên Thái tử lại có bốn vị chư thiên đang
cung kính chiêm ngưỡng.
Theo kinh Quá khứ hiện tại nhân quả, khi Thái tử ra đời có bốn vị
Thiên vương dùng vải quý cõi trời nâng Thái tử, Thích Đề Hoàn Nhơn mang
lọng báu cùng Đại Phạm Thiên đứng hầu hai bên. Lúc đó có hai vị Long
vương là Nan-đà và Ưu-ba-nan-đà từ trên hư không phun hai dòng nước ấm
và mát để tắm thân Thái tử[5]. Có lẽ chính sự cung kính của chư thiên
đối với sự kiện đản sanh của Thái tử được mô tả trong bản kinh này đã
tạo nguồn cảm hứng để về sau trong mùa Phật đản, người Phật tử thường
tôn trí tượng đản sanh trong một bồn hay thau sạch và quý, đặt trong
điện thờ Phật hay một nơi nào đó trang nghiêm, dùng nước sạch có ướp các
loài hoa thơm để làm lễ tắm Phật nhằm tưởng nhớ đến ân đức của đức Phật
và bày tỏ niềm tôn kính sâu xa đối với Ngài.
Tuy chưa thể xác định được thời điểm cụ thể của sự xuất hiện lễ tắm
Phật tại Ấn Độ, nhưng điều chắc chắn là lễ nghi này vốn phát xuất từ Ấn
Độ trước khi được lưu truyền đến các quốc gia Phật giáo khác. Kinh Đại
bảo tích có ghi lại chuyện công chúa Vimaladattā, con gái của vua
Ba-tư-nặc ở thành Xá-vệ cùng với năm trăm Bà-la-môn ra khỏi thành, mang
theo những lọ đựng đầy nước để dự lễ tắm tượng của một vị trời. Đoàn
người vừa ra khỏi cổng thành thì gặp một số vị Tỳ-kheo. Các Bà-la-môn
này cho rằng việc gặp đoàn Tỳ-kheo như thế là điềm chẳng lành nên bàn
nhau quay về. Nhưng khi ấy công chúa Vimaladattā bằng cung cách từ ái và
trí tuệ sắc sảo của mình đã giải thích cho các Bà-la-môn, khiến họ khởi
tâm kính tín đối với Phật pháp. Câu chuyện này cho thấy sự tương hệ nào
đó giữa lễ tắm Phật trong Phật giáo và lễ tắm tượng các vị thần trong
Bà-la-môn giáo. Từ xa xưa, tín đồ Ấn giáo xem sông Hằng như một vị nữ
thần linh thiêng và rằng nước của con sông này có khả năng rửa sạch tội
lỗi cho những ai có nhân duyên được tắm và cầu nguyện ngay trong dòng
sông ấy. Nhưng trong kinh Tự thuyết (Udāna) đức Phật đã khẳng định rằng
không có nước của sông nào có thể rửa sạch được tội lỗi và làm cho con
người ta được thanh tịnh, dù đó là sông Hằng hay sông Già-da, mà chính
sự thực hành pháp chân chính mới giúp cho con người được tịnh hóa.
Tác phẩm Nam hải ký qui nội pháp truyện của ngài Nghĩa Tịnh
(635-713), người đã rời Trung Hoa vào năm 671 và sau đó tu học tại Ấn Độ
trong khoảng thời gian mười năm, là một trong những sử liệu quý ghi lại
chi tiết về những sinh hoạt tự viện và các qui chế của Tăng đoàn Phật
giáo đương thời tại Ấn Độ. Quyển thứ tư của tác phẩm này có thuật lại
cách thức tắm rửa các tôn tượng trong những tu viện Phật giáo như sau:
“Tại các tu viện ở những nước phía Tây (Ấn Độ và Trung Á), vào buổi sáng
diễn ra lễ tắm các tôn tượng, vị Thọ Sự (Karmadāna - vị sư phụ trách)
gióng kiền trùy, cho giăng lọng báu quanh sân chùa, sắp những bình nước
thơm thành hàng dọc theo điện Phật, sau đó đặt tôn tượng bằng vàng hoặc
bạc, đồng hay đá vào bồn bằng vàng hoặc đồng, đá, hay gỗ. Trong khi các
thiếu nữ tấu nhạc cúng dường, các vị sư đem dầu thơm (làm từ chiên đàn,
trầm hương) bôi khắp tượng rồi dùng nước thơm rưới tắm tôn tượng. Sau
khi tắm rửa tượng xong, các vị sư lấy vải trắng sạch lau khô tượng rồi
đem an trí lại trong điện Phật, dùng nhiều loại hoa trang hoàng quanh
tượng. Nghi thức này do chúng Tăng trong chùa thực hiện theo sự hướng
dẫn của vị Thọ Sự. Tại các liêu phòng trong tu viện, mỗi ngày chư Tăng
theo cách thức trên mà tắm rửa cẩn trọng những tôn tượng trong phòng
mình[6]… đối với những tượng đồng, dù là nhỏ hay lớn, đều lấy tro mịn
hay bột gạch để lau cho bóng, dùng nước sạch để tắm rửa cho đến khi
tượng đẹp và trong như gương. Đối với tượng lớn, đại chúng trong tu viện
cùng nhau lau tắm tượng trong mỗi nửa tháng hay mỗi tháng; còn với
tượng nhỏ, nếu có thể, thì mỗi vị lau tắm mỗi ngày. Làm được như thế thì
ít hoang phí, mà lại nhiều phước đức. Nếu lấy hai ngón tay thấm vào
nước vừa được dùng để tắm tượng mà nhỏ lên đầu, thì đó gọi là nước cát
tường. ”[7]
Tại Trung Hoa, sách Ngô thư là một trong những tư liệu đầu tiên nói
đến lễ tắm Phật vào thời Tam quốc. Đến TK IV, Thạch Lặc (trị vì 319-333)
của nhà Hậu Triệu đã tổ chức lễ tắm Phật. Phần tiểu sử ngài Phật Đồ
Trừng trong Cao tăng truyện có ghi lại rằng Thạch Lặc thường gởi con
mình vào các tu viện nhờ các nhà sư nuôi dưỡng và dạy dỗ. Mỗi khi đến
ngày mồng tám tháng tư, đích thân Thạch Lặc đến tu viện dự lễ tắm Phật
để cầu phước báu cho con mình[8]. Phật tổ thống kỉ cũng ghi rằng ngày
mồng tám tháng tư năm thứ sáu niên hiệu Đại Minh (462), vua Hiếu Võ Đế
thiết lễ tắm Phật và lễ cúng dường chư Tăng ngay trong hoàng cung[9].
Như thế, đến thời Nam Bắc Triều, lễ tắm Phật không những được tổ chức
trong các tu viện Phật giáo mà ngay cả trong hoàng cung. Do ảnh hưởng
của sự khác biệt về quan điểm lịch sử của các tông phái Phật giáo tại Ấn
Độ về ngày tháng đản sanh của đức Phật[10] và cũng do những tác động
của xã hội và văn hóa Trung Hoa trong nhiều giai đoạn khác nhau, nên
ngày lễ tắm Phật tại quốc gia này được tổ chức vào nhiều thời điểm trong
các thời đại khác nhau. Dưới thời Nam Bắc Triều (386-577), lễ tắm Phật
được tổ chức vào ngày mồng tám tháng tư. Từ đời nhà Lương (502-557) cho
đến đời nhà Liêu (916-1125), lễ này lại được diễn ra vào ngày mồng tám
tháng hai[11]. Song vào đời nhà Tống (960-1279) lễ được tổ chức vào ngày
mồng tám tháng chạp tại miền Bắc, nhưng ở miền Nam thì là ngày mồng tám
tháng tư. Sách Đông kinh mộng hoa lục ghi lại lễ tắm Phật vào cuối đời
Tống rằng vào ngày mồng tám tháng tư cứ mỗi một trong số mười thiền viện
lớn tại Lạc Dương đều tổ chức lễ tắm Phật và cúng dường chư Tăng[12].
Nghi thức lễ tắm Phật cũng là một phần quan trọng trong bộ Bách Trượng
thanh quy, được áp dụng trong các thiền viện kể từ thời ngài Bách Trượng
(749-814). Trong các đời nhà Minh, Thanh, lễ tắm Phật đều được tổ chức
vào ngày mồng tám tháng tư. Trong số những bản kinh có ảnh hưởng nhiều
đến cách thức tổ chức và ý nghĩa của lễ tắm Phật tại Trung Hoa, thì kinh
Công đức tắm Phật là bản kinh được biết đến nhiều nhất.
Kinh Công đức tắm Phật (Dục Phật công đức kinh, T16n698) được ngài
Nghĩa Tịnh dịch từ nguyên bản Phạn ngữ sang Hán ngữ vào năm 710. Đây là
một bản kinh ngắn và hiện thời chỉ còn lưu lại trong đại tạng Trung Hoa.
Nội dung của bản kinh này rất giống với kinh Công đức tắm tượng (Phật
thuyết dục tượng công đức kinh, T16n697) do ngài Bảo Tư Duy
(Manicintana?) đến từ Ấn Độ dịch vào năm 705. Riêng bài kệ nói về lý
duyên sinh trong kinh lại giống với bài kệ trong kinh Công đức tạo tháp
(Phật thuyết tạo tháp công đức kinh, T16n699) cũng do một nhà sư Ấn Độ,
ngài Địa-bà-ha-la (Divākara) dịch vào năm 680.
Kinh Công đức tắm Phật được mở đầu với hai câu hỏi chính của Bồ-tát
Thanh Tịnh Huệ: 1. Do đâu mà chư Phật thành tựu sắc thân thanh tịnh, đầy
đủ tướng tốt? 2. Những chúng sanh sinh ra đời, gặp Phật và phát tâm
cúng dường thì được vô lượng công đức, còn sau khi đức Phật nhập diệt,
chúng sanh nên cúng dường gì, tạo công đức gì để mau chứng được vô
thượng Bồ-đề? Đức Phật dạy rằng Như Lai thành tựu sắc thân thanh tịnh là
do tu tập những diệu pháp cao thượng như Lục Độ, Tứ Vô Lượng Tâm, các
pháp vô uý, trí tuệ… Nếu đối với các bậc giác ngộ như thế mà dùng tâm
thanh tịnh để cúng dường hương, hoa… hoặc đối trước tôn tượng các Ngài
mà trang hoàng, nghiêm sức, dùng hương quý, nước thơm theo nghi thức mà
tắm tôn tượng, đánh trống thỉnh chuông, xưng tán công đức của Như Lai,
lại phát nguyện thù thắng, hồi hướng chứng đắc trí tuệ vô thượng, thì
hành giả sẽ được vô lượng vô biên công đức. Chư Phật vốn có ba thân là
pháp thân, thọ dụng thân và hóa thân. Vì thế sau khi đức Phật nhập diệt,
nếu muốn cúng dường ba thân này thì nên cúng dường xá-lợi. Song xá-lợi
lại có hai loại là thân cốt xá-lợi và pháp tụng xá-lợi. Trong bảy chúng
đệ tử Phật, như ai muốn tạo tượng Phật, nếu không đủ khả năng, dầu tạo
một pho tượng rất nhỏ, một ngôi tháp nhỏ để tôn thờ xá-lợi nhỏ như hạt
cải, hoặc lại có người chỉ chép một bài kệ tụng trong kinh rồi an trí
trong tháp thì cũng giống như đang dâng cúng một viên ngọc báu vào tháp,
tùy theo khả năng mà chí thành cung kính cúng dường như thế thì không
khác chi như đang cúng dường hiện thân của đức Phật. Những ai chí tâm
cúng dường như thế sẽ có được mười lăm công đức thù thắng sau: 1. thường
biết tàm quý; 2. phát khởi niềm tin thanh tịnh; 3. tâm ngay thẳng; 4.
được gần gũi bạn lành; 5; chứng huệ vô lậu; 6. thường gặp chư Phật; 7.
luôn hành trì chánh pháp; 8. làm đúng với lời nói; 9. tuỳ ý sanh vào
quốc độ chư Phật; 10. nếu sanh trong nhân gian thì sanh vào dòng họ tôn
quý, được người khác tôn kính, khởi tâm hoan hỷ; 11. nếu sanh trong nhân
gian thì tự nhiên biết niệm Phật; 12. không bị ma quân gây tổn hại; 13.
hay hộ trì chánh pháp trong thời mạt pháp; 14. được chư Phật trong mười
phương gia hộ; 15. mau thành tựu được năm phần pháp thân. Sau khi giảng
dạy như thế, đức Phật liền nói kệ trùng tuyên lại nghĩa trên.
Phần quan trọng thứ hai của bản kinh là lời giải đáp của đức Phật cho
Bồ-tát Thanh Tịnh Huệ về cách thức tắm tượng Phật trong đời vị lai. Đức
Phật dạy rằng khi tắm tôn tượng nên dùng các loại hương thơm như ngưu
đầu chiên đàn, bạch đàn, tử đàn, trầm hương, uất kim hương, long não, xạ
hương… pha vào nước sạch, đựng trong bình sạch. Chọn một nơi thanh
tịnh, đẹp đẽ thiết lập đàn tràng, hoặc vuông hay tròn, kích thước xứng
hợp, trên đàn đặt một bệ tắm, ở giữa bệ này tôn trí tượng Phật. Khi tắm
tượng thì dùng nước nóng thơm, trong sạch rưới từ trên xuống, sau đó
tiếp dùng nước tinh khiết để tắm lại. Nước dùng để tắm này phải được lọc
cho thật sạch để không làm tổn hại đến các vi trùng. Nếu lấy hai ngón
tay thấm vào nước vừa được dùng để tắm tượng rồi nhỏ lên đầu, thì nước
này được gọi là nước cát tường. Không được giẫm chân lên dòng nước tắm
tượng đang chảy trên đất sạch. Sau khi tắm tượng xong, dùng khăn mềm,
mịn và sạch lau khô tượng, xông các loại hương trầm thơm quanh tượng,
rồi đặt tượng về vị trí cũ trong điện Phật. Đức Phật còn dạy rằng, nhờ
việc tắm tượng như thế, chúng sanh trong hiện đời được nhiều phước báu
thù thắng, sở nguyện thành tựu, quyến thuộc được an ổn, mau thành chánh
giác. Sau khi an trí tượng về chỗ cũ, nên đối trước tượng dâng hương,
chắp tay thành kính tụng bài kệ sau:
“Con nay tắm gội chư Như Lai
Công đức trang nghiêm
tịnh trí đầy
Nguyện cho chúng sanh lìa năm trược
Mau
chứng Như Lai tịnh pháp thân
Giới, định, tuệ… năm phần
hương báu
Tỏa ngạt ngào trong khắp mười phương
Khói
hương này xin hằng lan mãi
Phật sự làm vô lượng vô biên
Nguyện khổ nạn ba đường bặt dứt
Nhiệt não trừ, an
trú thanh lương
Đồng phát tâm vô thượng Bồ-đề
Thoát
biển ái lên bờ đại giác.”[13]
Như thế nội dung chính của bản kinh trên nói đến công đức của những
việc xây tháp thờ xá-lợi và tạo tượng Phật, cũng như nghi thức tắm Phật.
Ngoài báo thân, đức Phật còn có hai thân khác là pháp thân và ứng hóa
thân. Do đó, dù Ngài đã thị hiện nhập diệt tại thành Câu-thi-na, nhưng
sự giao cảm của Ngài với chúng sanh trong nhiều đời sau vẫn tiếp diễn
bởi pháp thân Ngài siêu việt cả không gian và thời gian. Đức Phật xuất
hiện trong đời không phải như một vị cứu tinh có đầy đủ uy quyền để ban
ơn hay giáng họa, mà Ngài là một người như bao nhiêu người khác, một
chúng sanh như bao chúng sanh khác. Sau khi thành đạo dưới cội Bồ-đề,
Ngài du hóa khắp miền bắc Ấn với vai trò của một vị thầy tâm linh, rất
bình dị và cũng rất thánh thiện. Trong cương vị của một vị đạo sư, một
đấng giác ngộ, Ngài đã trao truyền những kinh nghiệm sống, tu tập và sự
thể nghiệm hương vị giải thoát cho hàng đệ tử mình và những ai hữu
duyên. Trong đạo Phật, nhân tố trọng tâm không phải là đức Phật mà là
giáo pháp, đây chính là điểm khác biệt giữa Phật giáo với các truyền
thống tôn giáo khác. Pháp mà đức Phật đã tuyên thuyết là vô giá, đó là
phương tiện để đưa đến sự thanh tịnh và an lạc viên mãn trong đời sống
tâm linh, mà đức Phật và các bậc thánh Tăng là những minh chứng rõ nét
nhất. Giáo pháp của đức Phật do vậy cũng có giá trị tương đương với
xá-lợi của đức Phật. Như trong bản kinh trên đã đề cập, người Phật tử tỏ
lòng tôn kính và niệm ân đức Phật qua việc xây tháp thờ xá lợi, tạo tôn
tượng để thờ phụng, nhưng sự tôn kính và báo ân như thế sẽ mang ý nghĩa
chân chính và cao thượng hơn nếu họ biết giữ gìn, hành trì và truyền bá
chánh pháp.
Như đã trình bày, nghi thức tắm tượng Phật được mô tả trong bản kinh
trên là một trong những nét sinh hoạt tự viện tại Ấn Độ mà ngài Nghĩa
Tịnh đã ghi lại trong ký sự của mình. Cách thức thực hành như thế không
phải chỉ thuần túy là một nghi thức truyền thống đơn thuần mà còn là một
pháp môn tu tập của chư Tăng Ni và người Phật tử. Báo thân của đức Phật
đầy đủ ba mươi hai tướng tốt và tám mươi vẻ đẹp, tâm Ngài thanh tịnh vô
nhiễm và nhu nhuyến, pháp thân Ngài thì bất sanh bất diệt, bất cấu bất
tịnh, cho nên việc tắm Phật là một cơ hội để hành giả thực tập nếp sống
chánh niệm, trau dồi lòng khiêm cung, hướng tâm nhiệt thành đến đức
Phật, hay nói cách khác, hướng đến sự viên mãn của đức hạnh và trí tuệ.
Những dụng công trên của mỗi người tham dự lễ sẽ là những yếu tố tối
quan trọng để họ tự chuyển, điều phục và thăng hoa tâm thức của mình.
Trong biển sanh tử chập chùng, do vô minh sai sử, nên chúng sanh tạo vô
số oan nghiệp, tâm thức luôn bị vẩn đục bởi những tố chất nhiễm ô của
phiền não, tà kiến. Do vậy, mỗi khi được tắm Phật, tâm họ được lắng đọng
trong niềm tôn kính thanh tịnh. Đó là cơ duyên hy hữu để mỗi người gội
rửa thân tâm, sám hối những lỗi lầm trong bao đời, để từ đây hướng đời
mình đến sự tịnh hóa ba nghiệp, từ bỏ những niềm vui tầm thường, mong
manh thế tục để tìm đến niềm an lạc đích thực của tâm hồn.
Nhưng điều độc đáo ở đây là trong khung cảnh của buổi lễ thật trang
nghiêm, thanh tịnh đó, trong năng lực thành kính của đại chúng trong
pháp hội, hành giả phát khởi Bồ-đề tâm, đại bi tâm hướng về pháp giới
chúng sanh với một tâm hồn thanh khiết và thành kính. Đây chính là động
lực có một sức mạnh kỳ diệu để giúp hành giả an trú vào chân tâm của
mình mà khởi lên đại nguyện theo gương các bậc hiền nhân. Như thế, từ
việc tắm tôn tượng Phật, hành giả lại có nhân duyên lớn để gội rửa tâm
thức của chính mình, hầu trở về với Phật tánh thanh tịnh đang hiện hữu
trong mình. Bàn về ý nghĩa của việc tắm Phật, ngài Nghĩa Tịnh đã viết
rằng: cội gốc của sự tôn kính, không gì bằng tôn kính Tam bảo, tu tập
quán tưởng, không gì bằng quán tưởng Tứ đế, nhưng chân lý thì uyên áo mà
phàm tâm thì vướng phải nhiều ngoại duyên. Do vậy, nghi thức tắm rửa
tôn tượng thật thiết thực và thích hợp. Dầu đức Phật đã nhập diệt nhưng
hình tượng Ngài vẫn còn, nên phải đối với tượng khởi tâm kính thành như
thể Ngài đang hiện hữu. Hoặc có người mỗi ngày dùng hương hoa dâng cúng
để khởi tâm thanh tịnh, lại có người siêng năng tắm rửa tượng để tự gội
rửa nghiệp chướng hôn mê, dụng tâm thực hành như thế thì tự thân được
lợi ích rất nhiều, khó mà thấy biết được. Còn như khuyến hóa người khác
thực hành theo thì bản thân cũng được nhiều công đức và lợi ích[14].
Là một lễ nghi có từ lâu đời và là phần thiết yếu của lễ hội Phật
đản, lễ tắm Phật xuất hiện rất phổ biến trong các nước Phật giáo Nam
truyền và Bắc truyền. Riêng tại Việt Nam lễ nghi này thường được tổ chức
vào các ngày khác nhau, nhưng phổ biến nhất là ngày mồng tám tháng tư,
trong dịp lễ Phật đản mỗi năm. Đại việt sử ký toàn thư và Đại việt sử
lược đều ghi lại rằng vào ngày mồng tám tháng tư năm Nhâm Tý (1072) vua
Lý Nhân Tông đã dự xem lễ tắm Phật[15]. Cũng theo Đại việt sử ký toàn
thư, cứ mỗi tháng vào các ngày rằm, mồng một, và đặc biệt ngày mồng tám
tháng tư, nhà vua thường đến chùa Diên Hựu để làm lễ cầu phúc, thiết
nghi tắm Phật[16]. Văn bia tháp Sùng Thiện Diên Linh cũng nói đến việc
nhà vua tổ chức lễ cầu an và thiết nghi tắm Phật vào các ngày mồng một
và vào mùa xuân. Như thế, đủ để thấy dưới triều Lý, đặc biệt là dưới
thời vua Lý Nhân Tông, ngoài lễ Phật đản, lễ tắm Phật cũng được phổ biến
trong các sinh hoạt của Phật giáo. Lễ Phật đản cũng như lễ tắm Phật
ngay từ thời Lý không chỉ đơn thuần là một nghi lễ của cộng đồng Phật
giáo mà nó đã trở thành những sinh hoạt văn hóa chung trong dân gian.
Điều này được ghi lại trong Lĩnh Nam trích quái như sau: “Ngày mồng tám
tháng tư, Man nương tự nhiên mà thác sinh lên trời, linh xác gói chôn
trong chùa. Nhân dân lấy đó làm ngày sinh của Phật. Hàng năm cứ đến ngày
này trai gái, già trẻ bốn phương tụ tập về chùa để vui chơi, ca múa các
trò đàn địch mãi thành tục lệ, gọi là “hội tắm Phật”, đến nay lệ vẫn
còn.”[17] Sự dung hòa giữa văn hóa Phật giáo nói chung và lễ tắm Phật
nói riêng trong xã hội Việt Nam thời xưa đã được Lê Tắc ghi lại trong
mục “Phong Tục”, phần nói về phong tục dân gian của xã hội An Nam trong
tác phẩm An nam chí lược như sau: “Mồng tám tháng tư, mài trầm hương và
bạch-đàn-hương, dầm nước tắm rửa tượng Phật và dùng thứ bánh giầy mà
cúng Phật. Tiết Đoan-Dương (mồng năm tháng năm), làm cái nhà gác ở giữa
sông, vua ngồi coi đua thuyền. Ngày Trung-Nguyên, lập hội Vu-Lan-Bồn, để
cúng tế, siêu độ cho người chết, tốn hao bao nhiêu cũng không
tiếc.”[18] Tác phẩm này cho thấy một điều hết sức độc đáo là ngay từ
thời Lý-Trần, việc dùng các loại hương thơm dầm nước để tắm tượng Phật,
đúng như cách thức được mô tả trong kinh Công đức tắm Phật như trên đã
được thực hiện phổ biến trong dân gian. Điều đó cũng đủ cho thấy sự phổ
biến của nghi thức này trong các sinh hoạt văn hóa bản xứ.
Trải dài theo dòng lịch sử dân tộc, ngày lễ Phật đản cùng nghi thức
tắm Phật đã trở thành một nét sinh hoạt tâm linh cao đẹp trong xã hội
Việt Nam. Đối với người Phật tử, sự tôn kính, lòng nhiệt thành đối với
đức Phật trên nền tảng của chánh kiến mới thực sự mang lại cho họ một
niềm tin trong sáng và sự an lạc đích thực, lâu dài. Mỗi khi dâng một
nén hương, một đóa hoa, một phẩm vật lên đức Phật, hay khi rưới những
dòng nước tinh khiết lên tôn tượng của Ngài, đó chính là nhân duyên thù
thắng để mỗi người quay về với chính mình, hầu tự sách tấn, tự trang
nghiêm cho bản thân bằng hương đức hạnh, bằng hoa trí tuệ, và bằng nước
nhẫn nhục, từ ái, tùy thuận thích ứng với mọi nhân duyên, ngay cả chướng
duyên để hướng đến một nếp sống hướng thượng, tỉnh giác. Phải chăng
chính những lúc đó, mỗi người đang tự tắm Phật trong từng sát-na của đời
mình?
Thích Đồng Thành
(Tập san Pháp luân)
[1]. H. Nakamura, Gotama Buddha, Tokyo: Kosei Publishing, 2000, p.
66.
[2]. S. Khosla, The Historical Evolution of the Buddha Legend, New
Delhi: Intellectual, p. 17.
[3]. Sđd.
[4]. T3n186, tr. 494a. Theo Thích Ca phổ, chi tiết về chín con rồng
này được ghi lại trong Đại thiện quyền kinh, T50n2040, tr. 5b.
[5]. T3n189, tr.625a.
[6]. T54n2125, tr.226b.
[7]. Sđd.
[8]. Cao tăng truyện, T50n2059, tr.384c.
[9]. T49n2035, tr. 346a.
[10]. Những quan điểm dị biệt này đã được ngài Huyền Trang ghi lại
trong Đại đường tây vức ký, TT51n2087, tr.916b.
[11]. Tục cao tăng truyện, T50n2060, tr.616a.
[12]. K. Chen, The Chinese Transformation of Buddhism, Princeton:
Princeton University Press, 1973, tr.265-266.
[13]. T16n698, tr. 800b-c.
[14]. T54n2125, tr. 226b.
[15]. Đại Việt sử ký toàn thư, Hà Nội: Viện Khoa Học Xã Hội Việt Nam,
(bản điện tử: Viện Việt Học, Westminster, 2001), tr. 109. Đại Việt sử
lược, TP.HCM: NXBTPHCM, (bản điện tử: Viện Việt Học, Westminster, 2001),
tr. 53.
[16]. Đại Việt sử ký toàn thư, tr. 115.
[17]. Lê Mạnh Thát, Lịch sử Phật giáo Việt Nam tập 1, Huế: Nxb Thuận
Hóa, 1999, tr. 144.
[18]. An Nam chí lược, Huế: Viện Đại học Huế, (bản điện tử: Viện Việt
Học, Westminster, 2001), tr. 16.
Thích Đồng Thành