Vấn đề giáo dục và phát triển tâm linh được đặt ra không
phải chỉ như một phản ứng nhất thời đối với nền giáo dục có tính chất
duy lý cực đoan, mà còn như một thách đố lớn đối với việc xây dựng và
phát triển một nền giáo dục có tính chất tổng thể, không thiên lệch
hoặc bán cầu não trái hay bán cầu não phải. Sự kết hợp hữu cơ giữa
chúng cũng là con đường của sự hòa giải ngay trong tâm thức con người…
Trong một thế giới được mệnh danh là “hiện đại” hay “hậu hiện đại”
như thế giới hôm nay, tính duy lý được xem như là một trong những tiêu
chuẩn nhận thức quan trọng mà căn cứ vào đó con người có thể khám phá
chân lý của thế giới. Cái gì hợp lý thì cái đó tồn tại, hoặc cái gì tồn
tại thì cái đó hợp lý. Những mệnh đề triết học có tính chất duy lý như
thế tuy đã bị phê phán từ lâu, vẫn tiếp tục được khẳng định trong một
thời đại mà tri thức, đặc biệt là tri thức khoa học kỹ thuật được đánh
giá cao và được xem là một yếu tố có tính chất quyết định đối với sự
tiến bộ của nhân loại.
Nhưng, đúng như lời nhận định của Frédéric Lenoir, nhà triết học
đồng thời là chuyên gia về các vấn đề tôn gióa của Pháp (xem Le grand
retour de l’ésotérism, tạp chí Nouvel Observateur, 2-8/12/2004), chính
trong bối cảnh duy lý như thế giới hôm nay, đặc biệt là thế giới phương
Tây, khi tính duy lý được đẩy mạnh đến cực đoan, người ta lại đang
chứng kiến một sự trỗi dậy chưa từng thấy, hay đúng hơn, một sự “trở về
vĩ đại” của chủ nghĩa bí truyền dưới đủ mọi hình thức và màu sắc khác
nhau, có đủ khả năng lôi cuốn và tập hợp nhiều tầng lớp khác nhau của
xã hội, kể cả tầng lớp được xem là “tinh hoa”. Theo Frédéric Lenoir, sự
nghịch lý này có thể được giải thích bằng cấu trúc lưỡng phân của bộ
não con người: khả năng tái lập sự quân bình giữa hai cực, hai chức
năng chủ yếu của hai bán cầu não trái và não phải; một đằng chủ trị các
chức năng thuộc về logic, lý trí và một đằng chủ trị chức năng có tính
chất trực giác, tưởng tượng và thi ca.
Theo cách đánh giá của Osho, nhà huyền học Ấn Độ hiện đại, một trong
những sự kiện có ý nghĩa nhất trong thế kỷ 20 vừa qua, đó là việc khám
phá ra rằng con người không phải chỉ có một trí não với hệ thống các
chức năng thuần nhất, mà trong thực tế, trí não này được phân chia ra
thành hai bán cầu não với sự chuyên trách các chức năng khác biệt và
đối lập với nhau. Có thể hình dung sự khác biệt về mặt chức năng của
bán đầu não trái và bán cầu phải như sau:
Bán cầu não trái
-Phân tích
-Logic
-Suy luận, mô phỏng
-Khoa học (toán học)
-Lý tính
-Hợp lý, chính xác
-Khuynh hướng Aristole…
-Duy lý
Bán cầi não phải
-Tổng hợp
-Phi logic
-Trực giác, sáng tạo
-Nghệ thuật (thi ca)
-Huyền môn (tôn giáo)
-Vô lý, lãng mạn
-Khuynh hướng Plato…
-Duy linh
Điều bí ẩn của bộ não chính là ở chỗ tuy hai bán cầu não này thường
xung khắc với nhau (thể hiện dưới dạng ‘xung đột nội tâm’), nhưng trong
thực tế, sự hoạt động của một bán cầu não duy nhất (trái hoặc phải)
không thể có được nếu không có sự ‘liên kết’ hay ‘hợp tác’ với một bán
cầu não ở phía bên kia. Điều đó cho thấy hoạt động chức năng của não là
một loại hoạt động vừa có tính chất chuyên biệt lại vừa có tính chất
phức hợp.
Trong thực tế đời sống, nhất là trên phương diện giáo dục, sự ưu thế
của tính chuyên biệt lại nổi trội và sự chuyên biệt ở đay lại thuộc về
khuynh hướng của bán cầu não trái chứ không phải ở bán cầu não phải.
Xét theo khía cạnh hiệu của giáo dục, có thể nói rằng, về tổng thể, nền
giáo dục ngày nay, dù ở phương Đông hay phương Tây, là nền giáo dục của
bán cầu não trái, được xây dựng theo tinh thần duy lý trên cơ sở khoa
học thực nghiệm và óc phân tích logic toán học. Đó là một nền giáo dục
có tính chất thực dụng, ưa chuộng tính chính xác nghiêm ngặt trong cách
định lượng sự vật và đề cao tính hiệu quả của hoạt động con người, đặc
biệt là trên phương diện vật chất. Có thể nói rằng, trong phạm vi nhà
trường, kể từ thế kỷ Ánh sáng cho tới nay, với những sắc thái khác nhau
theo từng giai đoạn phát triển của lịch sử, về cơ bản, nền giáo dục
thuộc bán cầu não trái đã thống trị một cách gần như tuyệt đối và ‘sản
phẩm’ do nền giáo dục này tạo ra tất nhiên cũng mang đặc trưng và phẩm
chất của nó.
Trong thế kỷ 20 vừa qua, thế kỷ được xem là ‘thời đại của phân
tích’, nền giáo dục thuộc bán cầu não trái đã phát triển gần như đến sự
tột đỉnh, và do tính ưu trội của nó trong việc giải quyết những vấn đề
thực tiễn của khoa học và đời sống, đã được đánh giá rất cao và được
xem như nền giáo dục duy nhất mà con người có thể tạo ra và hưởng thụ.
Trong nền giáo dục như thế, những người học thuận về bán cầu não phải
trở thành thiểu số thầm lặng, đau khổ và vì không có tiếng nói quyết
định, họ đành miễn cưỡng phải đi theo đa số. Tuy nhiên, ngay trong đa
số thành viên của nền giáo dục thuộc bán cầu não trái, không phải tất
cả đều cảm thấy thỏa mãn, mà qua khảo sát cho thấy họ cũng luôn ở trong
tâm trạng muốn đi tìm ‘một nửa khác’ của đời sống bản thân, ‘một nửa
khác’ đó thuộc về về bán cầu não phải. Điều này có thể giải thích dễ
dàng bằng chính bản chất hữu thể con người, như Edgar Morin, đó là bản
chất đồng thời vừa có tính trí tuệ (thuộc bán cầu não trái) lại vừa có
tính tâm linh (thuộc bán cầu não phải).
Với viễn tượng như thế, vấn đề giáo dục và phát triển tâm linh (mà
tôn giáo có một vai trò quan trọng và nổi bật nhất) được đặt ra không
phải chỉ như một phản ứng nhất thời đối với nền giáo dục có tính chất
duy lý cực đoan, mà còn như một thách đố lớn đối với việc xây dựng và
phát triển một nền giáo dục có tính chất chủ toàn, hay nói bằng ngôn
ngữ ngày nay, đó là ‘nền giáo dục toàn năng’ (holistic education, hiểu
đúng nghĩa, đó là nền giáo dục có tính chất tổng thể, không thiên lệch
hoặc bán cầu não trái hay bán cầu não phải, mà là một sự kết hợp hữu cơ
giữa chúng). Đó cũng là con đường của sự hòa giải ngay trong tâm thức
con người.
Tất nhiên, để đi đến sự chuyển hóa như thế và cũng để tạo ra những
tiền đề cần thiết nhằm xây dựng ‘nền giáo dục toàn năng’ trong thực
trạng của giáo dục duy lý và duy sự đã và đang diễn ra, điều cần thiết
trước mắt và có ý nghĩa quan trọng là xây dựng và phát triển một cách
hệ thống yếu tố giáo dục tâm linh, không phải để phủ định nền giáo dục
duy lý mà với vai trò là yếu tố bổ sung cần thiết.
Xây dựng nền ‘giáo dục toàn năng’ với sự tích hợp phẩm chất của cả
hai bán cầu não, đó là con đường thực hiện tinh thần trung đạo trong
giáo dục.