"Các con nghĩ thế nào, này chư Tỳ-Khưu, sắc thường còn hay vô-thường?

- Bạch Ðức Thế-Tôn, vô-thường.

Thọ, Tưởng, Hành, Thức là thường còn hay vô-thường?

- Bạch Ðức Thế-Tôn, vô thường.

Những gì vô thường là lạc hay khổ?

- Bạch Ðức Thế-Tôn, đó là khổ".

"Những gì vô-thường, đau khổ và phải biến đổi, có hợp lý không nếu nói rằng: Cái này của tôi, đây là tôi, đây là tự ngã của tôi?

- Bạch Ðức Thế-Tôn, không hợp lý".

"Như vậy, bất luận sắc nào, Thọ, Tưởng, Hành, Thức nào, dầu ở quá khứ, hiện tại, hay vị lai, dầu ở trong hay bên ngoài ta, thô kịch hay vi-tế, thấp hay cao, xa hay gần, những vật ấy phải được thấu hiếu đúng theo thực tướng của nó và với trí-tuệ thật sự: Cái này không phải là của tôi, cái này không phải là tự-ngã của tôi". (Samyutta Nikãya, Tạp A Hàm, XXII, 59)

Vào một buổi hoàng-hôn quang đãng, khách ngồi trên bãi biển ngắm cảnh mặt trời đang lặn. Cả một vùng trời vàng ửng óng ánh soi mình trong những ngọn sóng đua nhau bỏ vòi trên mặt đại dương. Thỉnh thoảng, vài chiếc thuyền buồm lặng-lẽ lướt qua, đàn chim nhịp-nhàng bay lả bay la về ổ, gió thoảng hiu hiu... Khách mãi mê thưởng ngoạn phong cảnh trong khi bầu trời màu vàng dần dần sẩm xuống, trở nên đỏ và đi vào đêm tối. Mỗi lượn sóng nhô lên, vượt đến tận đỉnh, uốn mình hạ xuống rồi tan biến và trong khi tan, chuyển hết năng lực mình cho lượn sóng kế. Và như thế những lượn sóng liên tục nối tiếp hầu như vô cùng tận.

Ðó là hình ảnh của đời sống: luôn luôn biến chuyển và mãi mãi triền miên diễn tiến.

Lời di huấn tối hậu của Ðức Thế-Tôn là: "Tất cả các pháp hữu-vi đều vô-thường. Hãy tận lực kiên trì tinh-tấn". Vừa sau khi Ngài nhập diệt, Ðức Phạm Thiên Sahampati than:

"Tất cả đều phải ra đi.
Tất cả chúng sanh đã sanh vào cõi đời
Ðều phải bỏ lại cái hình hài được cấu thành này.
Ðúng vậy, chí đến Ðức Bổn-Sư,
Ðấng Vô-Song, không ai bì kịp,
Bậc Trí-tuệ Cao-Minh, Bậc Toàn-Giác,
Cũng đã lìa đời".
(Kinh Mahã Parinibbãna Sutta)

Vua trời Sakka (Ðế-Thích) tiếp lời:

"Tất cả các nguyên tố cấu thành đời sống đều vô-thường.
Chúng được sanh ra, kếp hợp lại rồi tan rã.
Quả thật là an-tịnh.
Khi mà các thành phần ấy chấm dứt vĩnh-viễn".

Cho đến ngày nay, trong các quốc-gia Phật-Giáo theo truyền thống Nguyên-Thủy, lấy Tam Tạng Pãli làm căn bản, mỗi khi có đám tang chay, để nhắc nhở người nghe về bản chất sớm nở tối tàn của đời sống, Chư-Tăng tụng kinh Cầu-Siêu đều có đọc những câu bằng tiếng Phạn có nghĩa như sau:

"Tất cả các pháp hữu-vi đều vô-thường.
Pháp sanh và hoại diệt là bản chất của chúng.
Chúng kết hợp thành chúng sanh, rồi qua đời,
Thoát ra khỏi chúng là hạnh-phúc tối thượng".

Hoặc câu:

"Các pháp hữu-vi thật không bền vững. Nó có tánh cách sanh diệt là thường vì nhân sanh rồi diệt, diệt rồi sanh (nên thường hay có sự khổ-não). Chỉ có Niết-Bàn là pháp tịch diệt, dứt cả pháp hữu-vi ấy được mới có sự an-vui tuyệt đối".

Danh từ Phật-Giáo gọi các "Pháp Hữu-Vi" (Sankhãra) là tất cả những gì được cấu thành do nhân và duyên, tất cả những gì do những nhân đã có trước đó tạo duyên để hiện hữu. Nói rộng ra, các pháp hữu-vi bao gồm toàn thể thế-gian hiện-tượng, toàn thể những gì tinh thần hay vật chất trong vũ trụ.

Vô-thường là không thường còn, mà luôn luôn thay đổi, không ngừng trở thành một cái gì mới. Tiếng Pãli gọi vô-thường là "ANICCA". "A" là không, "NICCA" là vĩnh-viễn trường tồn. Các Bản Chú giảiVissudhi Magga (Thanh Tịnh Ðạo) và Abhidhamma (Vi Diệu Pháp) giải thích rằng bởi vì trong các pháp hữu-vi không có gì có tánh cách vĩnh-viễn trường tồn nên nói rằng nó không thường còn. Vì nó không thường còn nên là vô-thường.

Tất cả các pháp hữu-vi tức mọi sự vật trong thế gian hiện tượng này đều ở trong trạng thái phù du, tạm bợ và bất ổn định: phát sanh rồi hoại diệt và từ sanh đến diệt không ngừng biến đổi. Từ vật lớn đến vật nhỏ, từ ngoài đến bên trong chúng ta, từ vật chất hữu hình đến những tư-tưởng hay những hiện-tượng vô-hình nào khác, đều phải trải qua ba giai đoạn sanh, trụ, diệt. Từ những ngọn núi to lớn, những thiên thể khổng-lồ đến hột cát nhỏ bé, những vi khuẩn tí ti, tất cả đều không ngừng biến chuyển. Bao nhiêu thung lũng ngày nay, trước kia là ao hồ rộng lớn. Bao nhiêu đ?ng ruộng mênh mông, trong một quá khứ xa xôi nào, đã là vùng biển cả. Chính quả địa cầu mà trên đó chúng đang sống cũng mất dần nhiệt độ và khoa học tiên đoán rằng một ngày nào trong tương lai trái đất sẽ trở thành một hành tinh chết, một nguyệt cầu. Sanh rồi diệt, hợp rồi tan, đó hẳn là bản chất của đời sống.

Vào thời Ðức-Phật có một ni cô rất đẹp tên Janapada Kalyãni Rũpanandã và rất hãnh diện với sắc đẹp của mình. Bà không chịu đến nghe Ðức-Phật thuyết giảng Giáo-pháp vì Ngài luôn luôn nhắc nhở đến tánh cách vô-thường của thế-gian và không hề tán dương vẻ đẹp của thể xác.

Ngày nọ, duyên lành đưa đẩy bà vào thính-đường, nhưng lòng vẫn bảo lòng, hãy lẫn lộn trong đám đông các vị Tỳ-Khưu ni, không để cho Ðức-Phật trông thấy. Ðức Thế-Tôn biết như vậy. Vì lợi ích của bà, Ngài tạo ra hình ảnh một thiếu nữ xinh đẹp tuyệt trần đứng sau lưng, cầm quạt quạt Ngài và chỉ có bà Rũpanandã thấy thôi. Bà mãi mê nhìn say đắm vẻ đẹp của thiếu nữ và hết lòng ước muốn cũng được như vậy. Khi ấy, Ðức-Phật làm cho bà thấy thiếu nữ xinh đẹp kia trưởng thành dần đến cỡ trung niên, rồi già cỗi. Bà Rũpanandã theo dõi từng giai đoạn của tiến trình biến đổi, thấy hết vẻ đẹp này rồi đến vẻ đẹp khác của thiếu nữ nối tiếp nhau tàn tạ. Bấy giờ, thiếu nữ xinh đẹp lúc này chỉ còn là một bà lão lụm cụm, tóc bạc, răng long, xương nhô, gầy yếu, lưng còm gối mỏi, tay chân rung rẩy lập-cập. Rồi Ðức-Phật cho bà thấy lão bà bị một cơn bệnh đau siết, rên la thê thảm và té ngã lăn xuống đất. Rồi bà lão chết, thi thể sình lên, nước vàng tuông ra từ cửu khiếu, rồi vòi, tửa trào ra loi nhoi lúc nhúc, vv ...

Cảnh tượng ghê tởm ấy gợi cho bà Rũpanandã ý nghĩ: "Tại nơi đây thiếu nữ xinh đẹp tuyệt trần đã trở nên đứng tuổi, già nua và hoại diệt, thì chính thân mình mỹ-miều của ta cũng sẽ không thể tránh khỏi con đường đau khổ, đáng chán, đáng ghê sợ ấy". Bà nhận chân tánh cách vô-thường của vạn pháp. Và sau khi nghe lời dạy của Ðức Bổn-Sư: "Hãy quán xét tánh cách rỗng không của những yếu tố hợp thành thể xác này. Hãy quẵng đi, vứt bỏ lòng tham muốn đeo níu theo kiếp sinh tồn, con sẽ vững bước trong sự vắng lặng", bà chú tâm chỉ quán theo chìu hướng của lời dạy và đắc quả Tu-Ðà-Hườn.

Người đi chùa thường mang theo bông hoa hay nhang đèn để cúng Phật. Khi thành kính quỳ lạy trước pho tượng Phật, người Phật-tử hiểu biết chiêm ngưỡng và suy niệm về những lời dạy của Ðức Tôn-Sư. Những tai hoa đang héo, những cây nhang đang tàn, những ngọn đèn đang lụn, đã nói lên và nhắc nhở họ bản chất vô-thường của kiếp sinh tồn.

Ðó là lối nhìn vào đời sống theo mức độ thông thường. Người suy tư nào cũng trông thấy hiển nhiên và hiểu biết rõ ràng rằng vạn pháp không ngừng biến đổi. Nhưng người Phật-tử được dạy nên nhìn sâu vào tiến trình biến đổi không ngừng ấy. Một em bé sơ-sinh có bỗng nhiên trở thành thiếu nhi, rồi bỗng nhiên trở thành thiếu niên, vv... chăng? Một tai hoa đẹp đẽ vào buổi sáng về chiều có bỗng nhiên tàn rụi chăng? Hẳn là không có sự biến đổi bỗng nhiên mà có sự liên tục diễn tiến, có những biến đổi vi tế mà người thường, với giác quan phàm tục, khó nhận thức. Mặc dầu với mắt thường ta không thể nhận thấy nhưng trong thực tế vẫn có sự biến đổi diễn tiến từng giây, từng khoảnh khắc. Và tất cả đều biến đổi, Anicca Vatã Sankhãra, tất cả các pháp hữu-vi đều vô-thường: thân vô-thường, tâm vô-thường, hoàn cảnh vô-thường, quốc độ vô-thường. Câu này có nghĩa là chúng sanh (thân-tâm) là vô-thường, mọi sự vật (hoàn-cảnh) là vô-thường và thế-gian (danh từ quốc độ ở đây được giải thích là thế-giới sa bà) là vô-thường. Trong bài này ta chỉ đặt trọng tâm vào con người, xem như một chúng sanh.

Ðể tìm hiểu thế-gian rộng lớn bên ngoài người Phật-tử được dạy hãy nhìn trở lại vào bên trong, tự quán chiếu chính mình. Và khi làm như vậy ta thấy rằng cái được gọi là chúng sanh, hay riêng cái mà ta vẫn chấp là chính "Ta" thật sự chỉ là sự cấu hợp của hai phần, vật chất (Sắc: Rũpa) và tâm linh (Danh: Nãma). Phần tâm linh hay danh, được chia chẻ thành Thọ, Tưởng, Hành, Thức. Năm thành phần Sắc, Thọ, Tưởng, Hành, Thức được gọi chung là ngũ-uẩn hay ngũ-ấm.

Ði sâu vào công trình quan sát ta nhận thấy sắc, hay cơ-thể vật chất là sự kết hợp của những tế bào, rồi tế bào là sự kết hợp của những nguyên tử và ta đi lần xuống đến âm điện tử, dương điện tử, trung hòa điện tử. Ba loại điện tử này kết hợp với nhau cấu thành nguyên tử. Và tùy theo thứ tự kết hợp và tỷ lệ về số lượng khác nhau những hạt điện tử ấy tạo thành những loại nguyên tử khác nhau. Theo các nhà khoa học hiện đại thì có 104 hoặc 106 loại nguyên tử. Và những loại nguyên tử này kết hợp lại với nhau để tạo thành tất cả các loại vật chất mà ta có thể tìm thấy trên quả địa cầu và nhiều hành tinh khác trong đó có cả cơ thể vật chất của chúng ta. Ðặc tính cá biệt của mỗi loại vật chất không tùy thuộc vào khối lượng của những hạt điện tử mà phần lớn do những năng lực hay năng lượng giữa những hạt điện tử ấy tạo nên, như hấp dẫn lực giữa hai loại điện tử khác tính nhau, xung khắc lực vô cùng mạnh-mẽ giữa hai loại điện tử cùng tính nhau, trao đổi lực, vv... Như vậy, vật chất là sự cấu hợp tạm thời của những thành phần tạm thời trong trạng thái không ngừng biến đổi.

Phật-Giáo, khi phân tách hình thể, vật chất hay "Sắc", đến mức cùng tột thì thấy có bốn thành phần chánh là Ðất, Nước, Lửa, Gió gọi là Tứ Ðại Chánh Yếu (Cattãri Mahãbhutãni), hay Tứ Ðại cùng với những chuyển hóa và những đặc tính của nó.

Ðất: Nguyên tố căn bản đầu tiên, ở thể rắn, có đặc tính cứng hay mềm (vì mềm cũng là một hình thức cứng. Khi một vật ít "cứng" hơn vật kia thì ta nói là nó "mềm" hơn vật kia). Chính do nguyên tố này mà một vật có trọng lượng nặng hay nhẹ, sần sù hay trơn tru và chiếm không gian.

Nước: Nguyên tố căn bản thứ nhì là Nước, ở thể lỏng, có đặc tính làm kết hợp lại những thành phần khác. Chính nhờ nguyên tố Nước mà các thành phần khác của vật chất không phân tán rã rời. Nên hiểu rằng lạnh không phải là đặc tính của nguyên tố Nước.

Lửa: Nguyên tố căn bản thứ ba là Lửa, có ảnh hưởng rất mạnh-mẽ đối với các thành phần kia. Lửa có đặc tính nóng hay lạnh (vì lạnh là một hình thức nóng), làm thay đổi trạng thái vật thể như biến đổi một vật từ thể rắn sang thể lỏng hay sang thể khí. Chính nhờ thành phần Lửa này tạo hơi ấm cho cơ-thể và tiêu hóa thức ăn hay làm cho một trái cây non trở thành già và chín mùi...

Gió: Nguyên tố căn bản cuối cùng là Gió, có đặc tính di động.

Tất cả mọi vật đều phải mang đủ bốn "nguyên tố" căn bản trên, chung nhau và cùng một lúc, không thể thiếu một. Ba nguyên tố không thể hiện hữu hay tồn tại nếu không có nguyên tố thứ tư hiện hữu và tồn tại cùng lúc. Như vậy, theo Phật-Giáo, một vật chất chỉ là sự cấu hợp của bốn nguyên tố căn bản, hay Tứ Ðại. Tứ Ðại luôn luôn pha lẫn với bốn chuyển hóa của nó là màu, hương, vị và bản chất dinh dưỡng. Tứ Ðại và bốn chuyển hóa luôn luôn dính liền nhau và liên quan với nhau rất mật thiết, đến đổi ta chỉ thấy là một. Vật thể này khác với vật thể kia là do sự cấu hợp khác nhau của Tứ Ðại và bốn chuyển hóa.

Còn phần tâm linh thì sao?

Phần tâm linh, tức Danh gồm bốn uẩn là: 'Thọ, Tưởng, Hành, Thức'. Cảm giác, Tri giác, Sinh hoạt Tâm linh và Thức. Ba uẩn đầu là những tâm sở đồng phát sanh và đồng hoại diệt với tâm vương, có đối tượng đồng nhất với đối tượng của tâm vương và cùng chung một căn với tâm vương. Thức (Vinnãna) ở đây đồng nghĩa với tâm hay tâm vương (Citta).

Có tất cả 52 loại tâm sở. Thọ và Tưởng là hai loại tâm sở phổ thông (cũng được gọi là tâm sở biến hành), luôn luôn nằm trong tất cả các loại tâm. 50 Tâm sở còn lại gọi chung là Hành.

Thọ, cảm giác hay thọ cảm là đặc tính chính yếu của tất cả các loại tâm vương. Ðại khái có 3 loại Thọ là:

- Thọ hỷ: Cảm giác vui sướng.
- Thọ ưu: Cảm giác buồn khổ.
- Thọ xả: Cảm giác trung hòa, không vui không buồn.

Tưởng hay tri giác là nhận thức. Ðặc điểm chánh của Tưởng là nhận thức một vật do dấu hiệu trên vật ấy như màu, mùi, vv... Chính do tâm sở Tưởng này ta nhận ra một vật mà trước kia có lần ta đã tri giác, xuyên qua giác quan. Như trạng thái tâm của người thợ mộc khi ông ta nhận ra khúc gỗ này là cột trước, hay cột sau, vv... nhờ những dấu hiệu mà ông đã ghi trên gỗ. Hoặc nữa, giống như người giữ kho, nhận ra món đồ nhờ cái nhãn cột theo trên đó.

Trong mỗi loại Thức, hay tâm vương, luôn luôn có 2 tâm sở Thọ và Tưởng cùng với một số tâm sở khác trong 50 tâm sở của Hành, nhiều hay ít tùy loại tâm. Thọ, Tưởng, Hành cũng như Thức, luôn luôn biến đổi. Theo tâm lý học Phật-Giáo phần tâm linh, hay danh, biến đổi 17 lần nhanh hơn phần vật chất, sắc.

Cũng như cơ-thể vật chất, sắc, phần tâm linh không phải là một thực thể đơn thuần, nguyên vẹn mà là sự phối hợp của nhiều chập tư-tưởng. Cái tâm chỉ là chuỗi dài những tư-tưởng liên tục nối tiếp nhau hầu như vô cùng tận. Như trên biển cả mỗi lượn sóng nhô lên rồi rơi trở xuống và tan biến trong một lượn sóng kế đó, mỗi lượn trở thành một lượn khác. Cùng thế ấy, mỗi chập tư-tưởng phát sanh, tồn tại, rồi hoại diệt, nhường chỗ cho một chập khác. Những chập tư-tưởng liên tục nối tiếp nhau, chập này đến chập kia, vô cùng nhanh chóng, đến đổi ta cảm tưởng như có một thực thể đơn thuần. Trong thực tế chỉ có sự trôi chảy của những chập tư-tưởng kế tiếp nối đuôi nhau, tựa hồ như sự chảy trôi của một giòng sông.

Nhìn một giòng sông ta cảm tưởng như có một thực thể đơn thuần gọi là con sông. Nhưng đó chỉ là ảo tưởng. Cái được gọi là "con sông" không phải là cái gì nguyên vẹn mà chỉ là những giọt nước kế tiếp nối đuôi nhau và trôi chảy nhanh chóng. Heraclitus, triết gia trứ danh thời cổ Hy-Lạp, khi truyền dạy chủ thuyết "Panta Rhei" nói như sau:

"Không có một người tịnh, bất động, không có thực thể bất biến, không đổi thay. Biến đổi, di động là Chúa Tể của Vũ-trụ. Tất cả mọi sự vật đều ở trong trạng thái đang trở thành, trạng thái chảy trôi liên tục". (Panta Rhei )

Và ông tiếp: "Bạn không thể bước chân hai lần xuống cùng một giòng suối; bởi vì luôn luôn có nước mới chảy tới bạn". Ðúng vậy, giòng suối luôn luôn trôi chảy và không ngừng đổi mới.

Ðã thấm nhuần Giáo-Pháp của Ðức-Phật, ta có thể tiến thêm một bước và nói rằng: "Cùng một người không thể bước chân hai lần xuống cùng một giòng suối", bởi vì cái được gọi là "con người" cũng chỉ là một sự trôi chảy vật chất và tinh thần, không bao giờ ngừng lại trong hai khoảnh khắc kế tiếp.

Khi quan sát rốt ráo như vậy người Phật-tử thấy rằng cái gọi là "Ta" là "Tự-Ngã", chỉ là sự cấu hợp tạm thời của những thành phần rất vi-tế luôn luôn biến động, không bao giờ tịnh và không ngừng trở thành một cái gì mới. Không có cái gì, dầu vật chất hay tinh thần mà tồn tại như một thực thể đơn thuần, nguyên vẹn, trong hai khoảnh khắc kế tiếp. Tất cả đều vô-thường. Một thực thể trường tồn bất biến chỉ là một khái niệm một danh từ, một cái tên mà không hiện hữu trong thực tế. Trong câu chuyện Vua Milinda vấn đạo, Ðức Nãgasena hỏi Vua đến bằng gì, đi bộ hay đi xe. Vua trả lời rằng đến bằng xe.

"Tâu Ðại-Vương, nếu Ngài đến bằng xe xin Ðại-Vương vui lòng nói rõ, phải cái gọng là xe không?

- Bạch Ðại-Ðức, quả thật không phải.

Có phải cái ví là xe không?

- Quả thật không phải.

Có phải cái thùng là xe không?

- Quả thật không phải.

Có phải cái ách là xe không?

- Quả thật không phải.

Có phải dây cương là xe không?

- Quả thật không phải.

Có phải cây roi là xe không?

- Quả thật không phải.

Tâu Ðại-Vương, Ðại-Vương nói rằng Ðại-Vương đến bằng xe, vậy cái xe đưa Ðại-Vương đến ở đâu? Ngài là vị Vua hùng mạnh nhất trong cùng khắp toàn cõi Ấn-Ðộ mà còn nói dối hay sao, khi Ngài bảo rằng đến bằng xe?

- Kính Bạch Ðại-Ðức, Trẫm không nói dối. Danh từ "cái xe" chỉ là một hình ảnh ngôn ngữ, một tiếng nói, một chữ, một tiếng gọi, một lối chỉ định có tánh cách quy ước để nói cái ví, cái gọng, cái thùng xe, bánh xe, vv... khi các thành phần này được ráp lại với nhau".

Không có cái gì đơn thuần gọi là xe mà chỉ có những thành phần ráp nối lại với nhau. Cùng thế ấy, "chúng sanh", "con người", "Tôi", "Anh" hay "Ông A", "Ông B", vv... chỉ là những danh từ, những chữ, không tương ứng chính xác với một cái gì đơn thuần, thật sự hiện hữu.

Có lời phê bình cho rằng Phật-Giáo cứ mãi nhắc đến vô-thường và luôn luôn đề cập đến cái chết, như vậy là bi quan, yếm thế.

Phật-Giáo không bi quan. Phật-Giáo cũng không lạc quan. Phật-Giáo chỉ thực tiễn. Trong một ngôi nhà đang bừng cháy người lạc quan nghĩ rằng rồi đây lửa sẽ dịu dần và tắt hẳn. Mọi việc sẽ được an bài tốt đẹp. Nghĩ vậy, người ấy ăn uống no say rồi yên giấc, vững bụng rằng ngày mai trời lại sáng và đâu sẽ vào đó một cách an toàn, không có gì phải bận tâm lo nghĩ. Người bi qua trái lại, vừa thấy lửa bốc cháy đã hốt hoảng lo sợ, rồi tuyệt vọng nghĩ rằng tất cả đã sắp trở thành tro bụi, mọi người đã bị hỏa thiêu, đời sống đã trở nên đen tối và đâm ra âu sầu ủ dột, chán nản, mà không làm gì tích cực để thoát nạn, cho đến khi ngọn lửa thật sự thiêu đốt tất cả. Cùng trong một cảnh ngộ người thực tiễn nhận định rõ ràng rằng thật sự có hiễm nguy và tận dụng khả năng để đối phó với hoàn cảnh một cách thích nghi. Ðó là thái độ của người Phật-tử.

Khi nói đến vô-thường và nói về cái chết, Phật-Giáo chỉ đề cập đến thực tại của đời sống:

"... Trong thế-gian này, không có cái chi ổn định hay bất động. Dầu ta muốn hay không, thời gian vẫn biến đổi tất cả sự vật. Trên thế-gian này không có cái gì có thể chận đứng thời gian và không có cái gì tồn tại mãi mãi. Không có sự bền vững, sự ổn định, sự thường còn, bất luận ở đâu, trên thế-gian này... Chúng ta đang sống trong một thế-gian luôn luôn biến đổi và trong lúc ấy, chính chúng ta cũng không ngừng biến đổi". (Buddhist Reflections On Death, tác giả Gunaratna)

Chính nhờ biết ý nghĩa của cái chết mà ta hiểu được mục tiêu của sự sống. Chính nhờ am tường bản chất vô-thường của vạn pháp mà ta có thể đương đầu với mọi thử thách của kiếp nhân sinh một cách thích nghi.

Vào thời Ðức-Phật có một thiếu phụ tên Kisã Gotami. Bà sanh được một trai. Nhưng bất hạnh thay, khi vừa chập chững biết đi thì đứa trẻ lâm trọng bệnh rồi qua đời. Thương con quá, bà không đành để cho ai đem đi hỏa tán mà cứ nghĩ rằng sẽ có phương cách nào đó giúp con bà sống lại. Ðây là lần đầu tiên bà kinh nghiệm nổi buồn sâu xa của một bà mẹ mất con. Bà ôm đứa bé vào lòng, đi từ nhà này đến nhà khác, khóc than thảm thiết, kêu gọi mọi người mở tâm từ thiện tìm phương cứu sống đứa con yêu quý nhất đời. Ai nghe cũng động lòng, nhưng không một người nào có thể giúp bà làm được việc ấy. Bà vẫn không nản lòng vừa đi vừa tiếp tục kêu gào tìm người chữa trị cho con.

Nhờ người mách bảo bà đến gặp Ðức-Phật. Bà quỳ xuống kính cẩn đảnh lễ Ngài và bạch rằng: "Bạch Hóa Ðức Thế-Tôn, con nghe rằng Ngài là người có thể cứu sống đứa con của con, xin Ngài mở lòng từ-bi chỉ dạy cho con cách thức phải làm thế nào".

Ðức-Phật dạy: "Con hãy đi tìm cho Như-Lai một ít hột cải trắng. Nhưng hột cải ấy phải lấy ở trong gia-đình nào mà xưa nay chưa bao giờ có người chết". Bà Kisã Gotami hối-hả chạy đi tìm cái mà bà tin là thuốc cứu mạng cho con, bụng nghĩ rằng hột cải trắng ắt không khó tìm.

Bà đến trước ngôi nhà đầu tiên trong làng và hỏi: "Xin thưa, ở đây có hột cải trắng không? Nếu có, xin cho tôi một vài hột để cứu sống con tôi". Trong nhà liền có người chạy ra trao cho bà hột cải. Nhưng khi bà hỏi thêm: "Xưa nay trong nhà có ai quá vãng chưa?" thì người nhà ngạc nhiên trả lời: "Sao bà hỏi lạ vậy? Gia-đình nào mà chẳng có người chết. Riêng tại nhà tôi đây số người đã chết còn nhiều hơn là số người đang còn sống nữa". Bà Gotami nghe vậy bèn trả lại hột cải và tiếp tục đến ngôi nhà thứ hai, bên cạnh ... rồi nhà thứ ba, thứ tư, vv... Ở mọi nơi bà đến hỏi như vậy thì nhà nào cũng có hột cải trắng, nhưng không có gia-đình nào mà lại không có người đã qua đời.

Bà Gotami đi hỏi như vậy cùng khắp xóm làng cho đến chiều tối mà chẳng tìm được điều bà muốn. Cuối cùng bà đứng lại than rằng: "Ôi! quả thật là một việc khó làm. Không ở đâu mà chẳng có người quá vãng. Rồi bà lại nghĩ: "À! như vậy đâu phải chỉ có một mình ta phải chịu cảnh chia lìa, phân tán. Ðâu đâu người chết cũng nhiều hơn người sống". Nghĩ vậy bà trở nên sáng suốt hơn và trở lại khu rừng nơi Ðức-Phật ngự.

Sau khi đảnh lễ Ðức-Phật xong, bà bạch rằng: "Bạch Hóa Ðức Thế-Tôn, con không tìm được hột cải trắng như Ngài dạy vì cùng khắp xóm làng đâu đâu người chết cũng nhiều hơn người sống". Ðức-Phật dạy: "Vậy con đã hiểu biết rằng không phải chỉ có con mới chịu cảnh chết chóc ly tán như vậy, mà đó là định luật chung cho tất cả mọi chúng-sanh. Ðịnh luật ấy là: "Tựa hồ như giòng nước lũ cuồng loạn, Tử-thần lôi cuốn tất cả chúng-sanh vào biển cả của hoại vong...". Sau khi nghe Ðức Tôn-Sư thuyết giảng một thời pháp về bản chất vô-thường của đời sống, bà Kisã Gotami đắc quả Tu-Ðà-Hườn.

Ngày nọ, bà có nhiệm vụ trông coi nhang đèn ở Chánh-Ðiện. Sau khi thắp xong các ngọn đèn lưu ly trên bàn thờ, bà ngồi lại quan-sát. Vài ngọn bực sáng lên, vài ngọn khác chập chờn rồi tắt hẳn. Bà lấy hiện tượng đó làm đề mục hành thiền và suy niệm như sau:" Ðời sống của chúng-sanh trên thế-gian cũng tựa hồ như các ngọn đèn này. Vài người chợt sáng lên, trong khi ấy vài người khác chập chờn rồi tắt hẳn. Chỉ có những người đã thành đạt Niết-Bàn thì không còn ai thấy nữa".

Như vậy, khi nhấn mạnh vào bẩm chất phù du tạm bợ của các pháp hữu-vi Phật-Giáo chỉ trình bày một quan điểm thực tiễn. Dạy rằng bản chất của đời sống là vô-thường không phải để chúng ta yếm thế, van vái nguyện cầu cho hạnh phúc trần gian được trường tồn vĩnh cửu mà để chúng ta suy niệm chân chánh và nương theo bản chất đổi thay của thế-gian pháp để tiến hóa.

Do định luật vô-thường, cành hoa tươi tốt vừa nở tung một cách huy-hoàng buổi sáng đã héo xào vào buổi chiều, người tráng niên khỏe mạnh hôm nay sẽ trở nên già nua bệnh hoạn trong một ngày mai; gia-đình đông con nhiều cháu, sum hợp vui vầy hạnh-phúc trong hiện tại sẽ ly tán chia lìa, người đi cảnh này kẻ cảnh khác. Tuy nhiên, cũng do định luật vô-thường mà sự vật tăng trưởng và tiến hóa. Hột trở thành cây, cây con trở thành to lớn, cành lá sum sê, nụ trổ thành hoa.

Do định luật vô-thường, người tốt có thể trở nên xấu nhưng cũng nhờ có định luật vô-thường mà người xấu có thể trở thành tốt. Nếu không có luật vô-thường, không có biến đổi, người như thế nào mãi mãi vẫn như thế nấy thì làm thế nào một Vua Asoka (A-Dục), có tiếng là hung ác bạo tàn, có thể trở thành đấng minh quân, đổi những trận giặc xâm lăng khốc liệt ra những chiến dịch truyền bá đạo lý cao siêu và pháp từ-bi của Phật-Giáo, để mưu cầu hạnh-phúc cho một phần nhân loại. "Giữa oai danh của trăm ngàn Vua chúa trong lịch sử nhân loại, danh thơm cao quý vừa hùng vỹ vừa dịu dàng, vừa trong sáng vừa trầm lặng của Ðại-Ðế Asoka (A-Dục) chói ngời rực rỡ như một ngôi sao sáng". (H.G. Wells, Outline of History)

Suy niệm chân chánh về lý vô-thường còn là con đường dẫn đến mục tiêu tối hậu của người tu Phật. Ðức-Phật dạy:

"Này chư Tỳ-Khưu, hình thể (Sắc) này là vô-thường. Cái gì là nguyên nhân và cái gì tạo duyên cho thể xác này được cấu thành cũng vô-thường. Như vậy, có thể nào Sắc được tạo nên do những gì vô-thường, lại có thể thường còn không?"

"Thọ là vô-thường..., Tưởng là vô-thường..., Hành là vô-thường..., Thức là vô thường... Cái gì là nguyên nhân, cái gì tạo duyên cho Thọ, Tưởng, Hành, Thức phát sanh cũng vô-thường. Như vậy, có thể nào Thọ, Tưởng, Hành, Thức, phát sanh do những gì vô-thường tạo duyên, lại có thể thường còn không?"

"Nhận thức như thế, này chư Tỳ-Khưu, bậc đệ tử cao quý đã được giảng giải đầy đủ không luyến ái sắc, không luyến ái Thọ, ... Thức. Vì đã chấm dứt mọi luyến ái, vị này có tâm buông bỏ, không dám níu vào chính mình. Vì buông bỏ, vị này được giải thoát và trong khi giải thoát vị này biết là mình đã giải thoát và thấu hiểu: mọi tái sanh đã chấm dứt, đời sống phạm hạnh đã được viên mãn, những gì cần phải làm đã được hoàn thành, không còn trở lại trạng thái này hay trạng thái kia nữa". (Samyutta Nikãya, Tạp A Hàm, Phẩm Khandha Vagga, WII, 18)

Và cũng trong Uẩn Phẩm này (Khandha Vagga), bài kinh 102 ghi như sau:

"Nhờ nhận thức được lý vô-thường mà nhiều vị Tỳ-Khưu phát triển và thường xuyên thực hành, chấm dứt mọi ái dục đeo níu theo Dục-Giới, chấm dứt mọi ái dục đeo níu theo Sắc-Giới và chấm dứt mọi ái dục đeo níu theo Vô-Sắc-Giới, chấm dứt mọi si mê, chấm dứt và tiêu trừ mọi ngã-mạn chấp rằng "đây là Ta".

"Cũng như vào mùa thu, người nông dân cày sâu cuốc bẩm, cắt tận gốc rễ để tiêu diệt cỏ dại, cùng thế ấy, này chư Tỳ-Khưu, nhận thức lý vô-thường, phát triển và thường xuyên thực hành, sẽ chấm dứt ái dục ..., chấm dứt và tiêu trừ mọi si mê, chấm dứt và tiêu trừ mọi ngã-mạn chấp rằng "đây là Ta".

Trong hai bài kinh trên Ðức-Phật dạy rằng vì không ý thức được thực tướng của vạn hữu là vô-thường nên con người mê muội chấp thể xác này, cùng với những cảm giác, tri giác, sinh hoạt tâm linh và những tư-tưởng là chính mình. Vì bị màn vô-minh che lấp mà chúng ta khư khư tự đồng hóa với ngũ-uẩn, chấp rằng ngu-uẩn là ta, ta là ngũ-uẩn. Vì bị si mê bao phủ như lớp mây mù dầy đặt mà ta thấy hư tưởng thực, thấy giả tạo cho là vững bền, thấy tạm bợ nhất thời ngỡ là trường tồn vĩnh cửu. Vì lẽ ấy, chúng ta cố chấp đây là "Ta", cái này là "của Ta". Do đó:

"Khi cái đư?c gọi là "Ta" duyên vào vật ưa thích, tất có sự triều mến. Khi cái "Ta" bất mãn với vật không ưa thích, tất có ghét bỏ, giận dũi hay thù hận. Khi cái "Ta" thất bại, tất có sự đau khổ, âu sầu, phiền muộn, hối hận và tuyệt vọng sâu xa, có thể đưa đến quyên sinh hay gây án mạng cho người khác. Khi cái "Ta" lâm nạn, tất có sợ sệt. Khi cái "Ta" bị giới hạn trong ích kỷ hẹp hòi, tất có chia rẽ, ganh tỵ, thèm muốn, tham vọng. Khi cái "Ta" được thổi phồng, tự cao, tự đại, tất có ngã-mạn kiêu căng".

Cũng trong bài kinh trên, đoạn "Vị Tỳ-Khưu phát triển" có nghĩa là phát triển công trình hành thiền và đoạn "thường xuyên thực hành" là kiên trì thực hành pháp Tứ-Niệm-Xứ.

Người chuyên cần niệm thân, niệm thọ, niệm tâm và niệm pháp sẽ thấu đạt thực chất của cái được gọi là "Ta" tức Thân, Thọ, Tâm và thế-gian rộng lớn bao quanh cái "Ta" tức Pháp. Người ấy sẽ thấy rằng không thể nói đến bất luận cái gì trên thế-gian này rằng cái này "tồn tại", bởi vì chính trong khi nói nó tồn tại thì nó đã đổi thay, đã trở thành một cái gì khác. Người suy niệm như thế sẽ nhận thức rằng tất cả sự vật trên thế-gian huyền ảo và tạm bợ nhất thời này tựa hồ như: "Giọt sương buổi sáng, lóng lánh trên đầu, ngọn cỏ và sớm tan biến khi những tia nắng bình minh bắt đầu rọi xuống, như bong bóng nước, như cái lằng gạch trên mặt nước, như hột cải để trên đầu mũi kim, như cái chớp trong đêm tối, như một khối bọt, như ảo cảnh, như giấc mơ ..."

Lúc bấy giờ hành giả đã phá chấp, không còn chấp vào cái "Ngã" nữa, đã vượt ra khỏi nó, không luyến ái, không Phật lòng, không tham cũng không sân, mà phổ cập hòa đồng với toàn thể, từ-bi vô-lượng, hỷ xả vô-biên. Lúc bấy giờ hành giả đã thoát ra khỏi mọi hình thức ái dục, dầu ái dục đeo níu theo Dục-Giới, Sắc-Giới hay Vô-Sắc-Giới, tiến đến những Ðạo và Quả của các tầng Thánh và cuối cùng đến sự giải thoát toàn vẹn ra khỏi mọi khổ đau, khỏi vòng luân hồi, không còn tái sanh trở lại nữa.

Vô-thường là thực tướng của tất cả các pháp hữu-vi, là bản chất của vạn pháp và như thế dính liền với mọi kiếp sinh tồn.

Nếu không có vô-thường ắt không có cải tiến. Nhưng nếu để định luật vô-thường biến đổi mình từ tốt ra xấu, từ trong sạch đến nhiễm ô, từ sáng suốt đến mê lầm thì rõ thật là tệ hại vô cùng.

Giáo-pháp dạy ta tinh tấn, kiên trì tinh tấn, tận lực tinh tấn, không ngừng nỗ lực lợi dụng bản chất vô-thường để gội rửa bợn nhơ trong tâm, làm cho nó trở nên thanh khiết, để chuyển lần từ ác đến thiện, từ bóng tối của vô-minh đến Ánh Sáng Chân-lý, từ mê lầm đến giác ngộ. Giáo-pháp dạy ta hãy chăm chú chân-chánh và thường xuyên suy niệm về bản chất không ngừng đổi thay của vạn hữu.

Ðó là cái chìa khóa sẽ giúp ta mở tung cánh cửa trần gian để thoát ra khỏi vòng quanh lẩn quẩn của mọi kiếp sinh tồn và vinh quang rực-rỡ vượt đến Châu Toàn, Tịch Tịnh Trường Cửu - Niết-Bàn.