1. Tỳ Ðàm tông (Câu Xá tông):

Tỳ Ðàm (nói đủ là A Tỳ Ðàm) là tên gọi tắt của Trung Hoa về Abhidharma. Trước khi luận Câu Xá (Abhidharma Kosa) được dịch sang Hán ngữ thì đã có một học phái mệnh danh là Tỳ Ðàm tông. Người đầu tiên nghiên cứu về A Tỳ Ðàm là Ngài An Thế Cao ở đời Hậu Hán. Các tác phẩm của A Tỳ Ðàm được dịch sang Hán ngữ rất sớm trong giai đoạn từ 383 đến 434 TL như "A Tỳ Ðàm Cửu Thập Bát Kết Kinh" của Ngài An Thế Cao, "A Tỳ Ðàm Tâm Luận", "A Tỳ Ðàm Bát Kiền Ðộ Luận"...của Ngài Tăng Già Ðề Bà đời Tiền Tần. Các học giả thuộc Tỳ Ðàm tông nổi bật có thể kể đến là các Ngài Huệ Tập, Tăng Mân, Pháp Vân,Tăng Tung... Tuy nhiên, khi Luận Câu Xá của Ngài Thế Thân được Ngài Chân Ðế (Paramartha) dịch sang Hán ngữ từ năm 563-567 TL, sau đó là Ngài Huyền Trang dịch từ 651-654 TL và được truyền bá rộng rãi thì Tỳ Ðàm tông được thay thế bằng Câu Xá tông.

2. Thành Thật tông:

Tông này được lập và cổ xướng từ thời Ngài La Thập theo tư tưởng của Luận Thành Thật (Satyasiddhi), một bộ luận thuộc Tiểu thừa Phật giáo.Bộ luận này do Ngài Ha Lê Bạt Ma (Harivarman) viết và được Ngài Cưu Ma La Thập (Kumàrajìva) chuyển sang Hán ngữ thật sớm,vào 411-412 TL.Kể từ thời Ngài La Thập về sau, không khí nghiên cứu học thuật của Thành Thật tông được phát triển nhanh chóng.Trong khoảng từ 411 đến 498 TL đã có hơn 12 bộ sớ giải của các môn đồ Ngài La Thập viết về Luận Thành Thật và đã có: "Hàng trăm buổi giảng thuyết về bản văn này được truyền bá khắp Trung Hoa" (2). Ðến đời Lương (502-507) thì Thành Thật tông phát triển cực thịnh và được phổ biến rộng rãi với công lao của ba ngài Pháp Vân, Trí Tạng và Tăng Mẫn. Trong giai đoạn này, Thành Thật tông được xem là khuynh hướng Ðại thừa. Thế nhưng, vào đời Tùy, kể từ khi Ngài Gia Tường Ðại Sư Cát Tạng nhận định Thành Thật luận là bộ luận thuộc Tiểu thừa Phật giáo thì Thành Thật tông bắt đầu kém phát triển. Ðến đời Ðường, Ngài Ðạo Tuyên tuyên bố luận Thành Thật thuộc kinh Lượng bộ,một tông phái Ấn Ðộ được xem là tiểu thừa, thì Thành Thật tông bước vào thời kỳ suy vi và không còn phát triển ở các thời kỳ sau đó.

3. Nhiếp luận tông (Pháp tướng tông):

Nhiếp luận tông (Samparigraha) là tiền thân của Pháp tướng tông (Dharmalaksana). Nhiếp luận tông được thành lập từ khi Ngài Chân Ðế (499-569) dịch và giảng về bộ Nhiếp Ðại Thừa luận (Mahàyànasamparihraha) Nhiếp Ðại Thừa Luận do Ngài Vô Trước viết vào thế kỷ V (được Ngài Thế Thân chú giải) là bộ luận đầu tiên phát biểu học thuyết Duy thức. Ngài Phật Thủ (Buddhasanta) dịch bộ luận này sang Hán văn lần đầu vào năm 531 TL, nhưng kể từ khi bản dịch của ngài Chân Ðế vào năm 563 hoàn thành và do nỗ lực truyền bá của Ngài thì Nhiếp Luận tông mới chính thức phát triển tại phía Nam Trung Quốc.Sau khi Ngài Chân Ðế viên tịch, do công lao của ngài Ðàm Thiên nên tông phái này cũng dần dần phát triển ở phía Bắc Trung Quốc. Ðến đời Ðường, Ngài Huyền Trang đã dịch lại hai bản "Nhiếp Ðại thừa luận" và "Nhiếp Ðại thừa luận thích", đồng thời theo học thuyết "Thành Duy Thức luận " của Ngài Hộ Pháp mà thành lập và truyền giảng tư tưởng Duy Thức.Ðệ tử Ngài Huyền Trang là Ngài Khuy Cơ là người có công hệ thống hóa và chính thức thành lập nên Pháp tướng tông. Hai sáng tác quan trọng của Ngài: "đại thừa Pháp Uyển Nghĩa Lâm Chương" và "Thành Duy Thức luận thuật ký" là căn bản của tông phái này. Nhiếp luận tông kể từ đời Ðường đã được hòa nhập vào Pháp tướng tông.

4. Tam Luận tông:

Tam luận là ba bộ Trung luận, Bách luận và Thập nhị môn luận. Lịch sử của tam luận bắt đầu ở Trung Quốc với sự xuất hiện của Ngài Cưu Ma La Thập. Ngài là người có công phiên dịch cả ba bộ luận trên sang Hán ngữ. Quá trình truyền thừa của Tam luận tông bắt đầu từ thời Ngài Cưu Ma La Thập và được phân thành hai giai đoạn:

- Giai đoạn 1: Giai đoạn này được sử Phật giáo Trung Quốc gọi là "Cổ Tam luận tông" gồm các Ngài Cưu Ma La Thập, Ðạo Sinh, Ðàm Tế, Ðạo Lãng (Tăng Lãng), Tăng Thuyên, Pháp Lãng.Trong đó, Ngài Tăng Lãng là người có công tách hẳn Tam luận tông khỏi ảnh hưởng của Thành Thật tông, và Tam luận tông kể từ Ngài Tăng Lãng đã có một nền móng thật sự.

- Giai đoạn 2: là giai đoạn truyền thừa của Ngài Cát Tạng. Ngài ngụ ở chùa Gia Tường nên thường được gọi Gia Tường Ðại Ar Cát Tạng. Ngài đã trước tác và biên soạn nhiều khá nhiều tác phẩm. Trong đó có 3 tác phẩm Tam Luận sớ, Tam Luận Huyền Nghĩa và Ðại thừa Huyền Luận đã đem lại một cái nhìn mới cho tông Tam luận. Do vậy, Tam Luận tông trong thời kỳ của Ngài Cát Tạng được gọi là "Tân Tam Luận tông".

Cả hai giai đoạn trên kéo dài trong hai thế kỷ thứ V và VI TL.Tuy nhiên, khi Pháp Tướng tông hưng khởi do công của các Ngài Huyền Trang và Khuy Cơ thì Tam Luận tông tại Trung Quốc đã không còn phát triển như trước mà được truyền sang và quảng bá tại Nhật Bản do công Ngài Tuệ Quán (người Cao Ly) và sau đó là Phúc Lượng (người Nhật Bản).Tam Luận tông bắt đầu có mặt tại Phật giáo Nhật Bản từ thế kỷ thứ XII.

5. Hoa Nghiêm tông:

Khai tổ chính thức của Hoa Nghiêm tông là ngài Ðỗ Thuận (551-640).Pháp danh của Ngài là Pháp Thuận nhưng vì Ngài họ Ðỗ nên thường được gọi là Ðỗ Thuận. Tuy nhiên, trước khi Hoa Nghiêm tông chính thức được thành lập ở đời Ðường thì tại Trung Quốc đã có hai học phái là Niết Bàn tông và Ðịa Luận tông.

Niết Bàn tông là học phái y cứ trên nội dung của kinh Niết Bàn. Ðịa Luận tông là học phái chuyên nghiên cứu và truyền giảng trên tinh thần và nội dung của tác phẩm "Thập Ðịa Kinh Luận", bản luận giải của Ngài Thế Thân về kinh Thập Ðịa (Dasabhumi sutra) vốn là một bộ phận của Kinh Hoa Nghiêm.Về sau do có nhận thức, giải thích khác nhau về các chủ đề tư tưởng trong hai bộ kinh luận trên nên cả Niết Bàn tông và Ðịa Luận tông đều được phân thành hai dòng phía Bắc và phía Nam. Các nhóm học giả của "Bắc phái Niết Bàn" cũng như "Nam phái Thập địa" về sau đều hòa nhập vào tông Hoa Nghiêm. Các bậc cao tăng trong phổ hệ truyền thừa của Hoa Nghiêm tông của Phật giáo Trung Quốc tiếp theo Ngài Ðỗ Thuận là các Ngài Trí Nghiễm (602-668), Nghĩa Tương (625-702), Pháp Tạng (643-712), Trừng Quán (738-839), Tôn Mật (780- 841). Trong các vị trên, Pháp Tạng là người có công rất lớn trong việc hệ thống hóa toàn vẹn nền triết học Hoa Nghiêm. Có thể nói Hoa Nghiêm tông trở thành một tông phái đích thực là do công lao của Ngài.

6. Thiên Thai tông (Pháp Hoa tông):

Thiên Thai là tên một hòn núi ở tỉnh Thai Châu miền Nam Trung Quốc. Suốt trong hai thời đại Trần và Tùy, Ngài Trí Khải (531-597) trú ở núi này và xiển dương kinh Pháp Hoa. Tông phái do Ngài thành lập do vậy có tên Thiên Thai tông hoặc Pháp Hoa tông. Trước Ngài Trí Khải, kinh Pháp Hoa vốn đã là bộ kinh được nghiên cứu rất kỹ ngay sau khi Ngài La Thập phiên dịch xong bộ kinh này, gồm 7 quyển - 27 phẩm, vào năm 406 TL. Về sau, Ngài Pháp Hiển từ Ấn trở về đã phiên dịch và bổ sung thêm phẩm Ðề Bà Ðạt Ða vào nên mới có 28 phẩm. Trong giai đoạn đầu, quá trình hình thành giáo nghĩa của Pháp Hoa tông có liên hệ tới việc nghiên cứu của Ngài Huệ Văn (505-577) về tư tưởng: "Không - Giả - Trung trong Ðại Trí Ðộ luận. Ngài đã dựa theo đó mà lập tư tưởng: "Nhất tâm tam quán" (3). Phương pháp quán niệm này được truyền bá mạnh do công của đồ đệ Ngài là Ngài Huệ Tư (514-577). Ðồng thời Huệ Tư còn đề ra pháp tu thiền quán theo tư tưởng "chỉ quán nhất như", tức chủ trương việc kiêm tu định và huệ. Tuy nhiên, chỉ khi truyền đến Ngài Trí Khải thì giáo nghĩa Thiên Thai tông mới chính thức được kiện toàn. Kể từ đấy tông này mới được gọi là Thiên Thai tông. Từ pháp tu quán "Nhất tâm tam quán", Ngài Trí Khải đề ra một pháp tu quán mới là "Nhất niệm tam thiên" (4). Sự nghiệp trước tác, chú sở của Ngài Trí Khải là một công trình đồ sộ, nhưng nổi bật là ba bộ sách Pháp Hoa Văn Cú, Pháp Hoa Huyền Nghĩa và Ma Ha Chỉ Quán; giải thích rõ ràng về yếu nghĩa kinh Pháp Hoa.Về sau ba bộ này được Ngài Quán Ðảnh (561-632), đệ tử truyền thừa của Ngài Trí Khải soạn tập và thường được gọi là "Pháp Hoa Tam Ðại Bộ".Sau khi Ngài Quán Ðảnh viên tịch, do sự ảnh hưởng mạnh mẽ của các tông phái khác như Pháp Tướng, Hoa Nghiêm,Thiền và Chân Ngôn nên Thiên Thai tông đã suy yếu dần. Ðến thế kỷ thứ VIII, Thiên Thai tông được phục hưng do công của Ngài Trạm Nhiên (717-782) và sau đó được Ngài Ðạo Toại, đồ đệ của Ngài Trạm Nhiên dạy cho Ngài Tối Trừng (người Nhật).Thiên Thai tông chính thức được truyền sang Nhật Bản kể từ Ngài Tối Trừng.

7- Mật tông (Chân Ngôn tông):

Chân Ngôn dịch nghĩa Phạn ngữ "Mantra", nghĩa là "Bí mật giáo", giáo pháp không thể phát hiểu bằng những ngôn ngữ thông thường. Chân Ngôn tông hay Mật tông phát xuất từ Ấn Ðộ và được truyền tới Trung Quốc khá muộn. Vào thời Ðông Tấn, tuy đã có một vài bản kinh tiếng Phạn được các vị Tăng Ấn Ðộ như Ngài Cát Hữu (Srimitra), Ngài Bạch Thi Lê Mật Ða La dịch sang Hán ngữ như Ðại Quán Ðính kinh, Khổng Tước Vương Kinh...và rải ráác các bài thần chú trong các kinh điển, nhưng đó không phải là thuần túy Mật giáo.Phải đến đời Ðường (618-907) thì Mật tông mới chính thức du nhập vào Phật giáo Trung Quốc, khởi đầu với sự hiện diện của ba đại học giả Ấn Ðộ là Ngài Thiện Vô Úy (Subhakarasimha, 637-735), Ngài Kim Cương Trí (Vajrabodhi, 671-741), Ngài Bất Không (Anoghavajra,705-774). Bộ kinh căn bản của Mật tông là bộ Ðại Nhật kinh được Ngài Thiện Vô úy dịch sang Hánngữ với sự trợ giúp của đệ tử là Ngài Nhất Hành (cũng là đệ tử của Ngài Kim Cương Trí, 638-727).

Sự truyền thừa của Mật tông tại Trung Quốc tương đối giản đơn hơn các tông phái khác. Tuy vậy, tông này lại rất được các triều vua Ðường: Huyền Tông, Túc Tôn, và Ðại Tôn ủng hộ.Ðặc biệt là Ngài Bất Không đều được ba đời vua trên trọng đãi. Các công trình phiên dịch kinh điển Mật tông được tiến hành với qui mô đồ sộ.Theo sử Phật giáo Trung Quốc, Ngài Bất Không cùng với các ngài La Thập, Chân Ðế và Huyền Trang được gọi là "bốn nhà đại phiên dịch" của Phật giáo Trung quốc. Không những trong Phật giáo mà Mật tông còn ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực trong nền văn hóa Trung Quốc như điêu khắc, kiến trúc, hội họa...Tuy nhiên, do chịu ảnh hưởng của nạn Võ Tôn phế Phật vào cuối đời Ðường (5) nên Mật tông của Phật giáo Trung Quốc bị suy yếu trầm trọng nhưng lại được truyền sang Nhật Bản do thầy trò hai ngài Huệ Quả (người Trung Quốc, đệ tử Ngài Bất Không) và Không Hải (người Nhật Bản theo học với Ngài Huệ Quả). Ngài Không Hải là người sáng lập ra "Chân Ngôn tông" của Phật giáo Nhật Bản.

8. Thiền tông:

Trong các tông phái Phật giáo Trung Quốc, Thiền tông là tông phái có tầm ảnh hưởng quan trọng nhất đối với toàn bộ hệ thống tư tưởng Phật giáo Trung Quốc từ đời Ðường trở về sau.Ðây là nhận định chung của hầu hết các nhà nghiên cứu Phật học hiện nay. Nếu xét từ cội nguồn thì hai phái chính trong hệ thống Thiền tông là Như Lai Thiền và Tổ Sư Thiền. Như Lai Thiền được xem là phương pháp tu thiền có cội nguồn từ Phật giáo Ấn Ðộ, trong khi Tổ Sư Thiền lại có khuynh hướng được xem là sáng tạo riêng của Phật giáo Trung Quốc và khởi nguyên với sự hiện diện của Ngài Bồ Ðề Ðạt Ma. HT Thích Thanh Kiểm viết: "Ở Trung Quốc, đời Hậu Hán, Ngài An Thế Cao đã thông đạt thiền kinh và đã thực hành về Tiểu thừa Thiền.Nhưng tới khi Ngài La Thập dịch kinh "Tọa Thiền tam muội" và sau đó Ngài Phật Ðà Bạt Ðà La (Giác Hiền) dịch "Ðạt Ma Ða La Thiền kinh" thì thời đại cơ vận Ðại thừa Thiền được nhanh chóng lưu hành. Trong tình thế ấy, lại xuất hiện một hệ thống Thiền của Tổ Bồ Ðề Ðạt ma và trở thành nền tảng cho Thiền tông các đời sau" (6).

Bồ Ðề Ðạt Ma (Bodhidharma) là thái tử thứ 3, con vua Kancipura xứ Nam Ấn. Theo lời dạy của thầy là Ngài Bát Nhã Ða La (Prajnàtara), Ngài sang Trung Quốc vào đời Lương ,khoảng năm 470-520 TL (7). Theo phổ hệ truyền thừa của Thiền tông Ấn Ðộ, từ Ðức Phật Thích Ca Mâu Ni đến đời Ngài là thứ 28, nhưng Ngài được xem là người khai sáng của phổ hệ truyền thừa Thiền tông Trung Quốc gồm; 1/Bồ Ðề Ðạt Ma. 2/Huệ Khả (? - 593) 3/ Tăng Xán (?-606) 4/ Ðạo Tín (580-651) 5/ Hoằng Nhẫn (602-675). Bắt đầu từ Ngài Hoằng Nhẫn, Thiền tông Trung Quốc đã bắt đầu phát triển cực mạnh với sự truyền giảng của hai ngài Thần Tú (605-706) và Huệ Năng (được xem là Tổ thứ 6 của Thiền tông Trung Quốc, 638-713). Ngài Thần Tú truyền giáo ở phương Bắc nên dòng thiền này gọi là dòng thiền Bắc tông.Tương tự dòng thiền của Huệ Năng được gọi là dòng thiền Nam tông.Thiền Bắc tông chủ trương giáo pháp tiệm ngộ (sự bừng sáng của trí tuệ giải thoát có được theo quá trình tu tập thứ lớp) nên được gọi là "Bắc tiệm".Trong khi đó, Thiền Nam tông lại có mục tiêu đốn ngộ (giác ngộ ngay, không theo thứ lớp) nên được gọi là "Nam đốn".Trong các thời đại sau đó,thiền phái của Ngài Huệ Năng phát triển rất mạnh và phân thành 5 tôn là Lâm Tế, Quy Ngưỡng, Tào Ðộng, Vân Môn và Pháp Nhãn. Lâm Tế tôn sau lại chia thành hai phái là Hoàng Long và Dương Kỳ. Năm tôn trên, thêm vào hai phái sau thường được sử viết là "Ngũ gia thất tôn".

Vào các thời đại Nguyên, Minh, Thanh, trong khi một số tôn phái khác bị suy thoái dần do sự du nhập và phát triển mạnh mẽ của Lạt ma giáo Tây Tạng thì Thiền tông lại trở thành tông phái phổ biến nhất. Từ Trung Hoa Dân Quốc đến nay, Thiền tông vẫn là một tông phái chủ đạo của Phật giáo Trung Quốc.

9. Tịnh Ðộ tông:

Tịnh Ðộ tông là tông phái cùng với Thiền và Mật tông có ảnh hưởng trong Phật giáo Trung Quốc hiện nay.Tịnh Ðộ tông là tông phái chủ trương pháp môn "Vãng sanh Tịnh Ðộ". Pháp môn tu Tịnh Ðộ ở Trung Quốc khởi thủy từ khi Ngài Tuệ Viễn lập ra hội "Bạch Liên xã" ở Lư Sơn vào đời Ðông Tấn, chủ trương quán tưởng niệm Phật, tức quán niệm tướng tốt của Ðức Phật A Di Ðà. Ðến thời Nam - Bắc triều, Ngài Bồ Ðề Lưu Chi dịch bộ "Vãng sanh Tịnh Ðộ luận" do Ngài Thế Thân trước tác và trở thành bộ luận căn bản cho tông Tịnh Ðộ. Pháp tu Tịnh Ðộ của Ngài Bồ Ðề Lưu Chi được Ngài Ðàm Loan kế thừa và truyền cho cao đệ là Ngài Thiện Ðạo (613-681). Ngài Thiện Ðạo là vị có công hoàn thành giáo nghĩa của tông Tịnh Ðộ.Các tác phẩm của Ngài viết như "Quán Kinh Sớ", "Vãng Sinh Lễ Tán", "Ban Chu tán", "Quán Niệm Phật Môn", "Pháp Sự tán" bao hàm giáo lý tinh yếu của Tịnh Ðộ tông, giải thích kinh Quán Vô Lượng Thọ, bộ kinh trọng yếu của tông phái này.

Sau Ngài Thiện Ðạo còn có pháp môn niệm Phật của Ngài Từ Mẫn (Tuệ Nhật, 680-740) nhưng đã chịu ảnh hưởng của Thiền tông.Từ Ngài Từ Mẫn trở về sau, giáo nghĩa Tịnh Ðộ có khuynh hướng "Thiền Tịnh song tu". Tịnh Ðộ tông vẫn âm thầm phát triển theo khuynh hướng trên và được hưng khởi mạnh mẽ vào thời nhà Minh do công của các Ngài Vân Thê Châu Hoằng (1535-1615), Ngẫu Ích Trí Húc (1599-1655) và Ðại sư Ấn Quang ở cuối đời nhà Thanh tới thời Trung Hoa Dân Quốc.

10- Luật tông:

Luật tông là tông phái nương theo giới luật mà thành lập nên có những điểm khác với tông phái khác.Giới luật là những qui giới phải tuân thủ của giáo đoàn Phật giáo. Trước khi truyền vào Trung Quốc, mỗi bộ phái Ấn Ðộ đều có giới luật của bộ phái mình. Thế nhưng, khi truyền đến Trung Quốc chỉ có 4 bộ "Ma Ha Tăng Kỳ luật" do Ngài Pháp Hiển và Phật Ðà Bật Ðà La dịch; "Thập Tụng luật" do hai Ngài Phất Nhã Ða la và Ðàm Ma Lưu Chi dịch; "Tứ phần luật" do Ngài Phật Ðà Da Xá đời Diêu Tần dịch; "Ngũ Phần luật" do Ngài Phật Ðà Thập dịch là được lưu hành. Dưới thời đại Nam - Bắc triều, việc nghiên cứu Thập Tụng Luật rất được thịnh hành ở phương Nam; nhưng kể từ khi Ngài Huệ Quang ở Bắc Ngụy bắt đầu nghiên cứu và truyền giảng Tứ Phần luật thì xu hướng theo Tứ Phần luật được hưng thịnh. Trong suốt đời Tùy đầu đời Ðường, qua sự nghiên cứu và giảng giải của các Ngài Pháp Thông đời Bắc Ngụy, Ngài Ðạo Phú, Ngài Tuệ Quang (468-537), Ðạo Vân, Ðạo Huy,Trí Thủ (môn đệ của Ngài Ðạo Vân), Hồng Tuân (đệ tử Ngài Ðạo Huy) thì Tứ Phần luật trở thành bản luật phổ biến của Phật giáo Trung Quốc. Ðến đời Ðường, Tứ Phần luật tôn hoàn toàn được thành lập và chia thành ba phái: Nam Sơ tôn của Ngài Ðạo Tuyên, (môn đồ Ngài Huyền Trang, 596-667), Tướng Bộ tôn của Ngài Pháp Lệ (569-635) và Ðông Tháp tôn của Ngài Hoài Tố (624-697).Tuy nhiên, chỉ có Nam Sơn tôn của Ngài Ðạo Tuyên còn được duy trì và phát triển cho tới ngày nay.

-oOo-

-oOo-