- Dĩ tâm ấn tâm hay dĩ tâm truyền tâm. Ðem tâm truyền đạt tâm

- Khai thị ngộ nhập Phật tri kiến. Mở bày ngộ tri kiến Phật

_Ðạt Phật thâm lý, ngộ vô vi pháp. Ðạt lý mầu Phật dạy, mới ngộ pháp vô vi.

_Nhứt thiết pháp giai thị Phật pháp. Hết thảy các pháp đều là Phật pháp.

_Bất sanh bất diệt. Không sanh không diệt

_Phàm hữu ngôn thuyết, đô vô thật nghĩa. Phàm hễ nói bàn, đều không thật nghĩa

_Trực chỉ nhơn tâm, kiến tánh thành Phật. Chỉ thẳng tâm người, thấy tánh thành Phật.

_Minh tâm kiến tánh. Thấy tâm tỏ tánh

Dĩ tâm ấn tâm hay dĩ tâm truyền tâm.

Ðem tâm truyền đạt tâm

Ðây là câu thiền ngữ có từ thời đức Phật Thích Ca còn tại thế. Giữa hội chúng với đủ mọi thành phần, Phật thuyết pháp tại hội Linh Sơn  (núi Linh) tức là núi Linh Thứu và là đạo tràng Ngài lưu lại lâu nhất.

Một hôm giữa đại chúng nghe Pháp, Phật cầm cành hoa sen giơ lên xem có ai hiểu ý chỉ là gì. Tất cả thính chúng đều ngơ ngác lặng thinh không ai nói năng gì cả. Trong giây lát, ngài Ma Ha Ca Diếp chợt mỉm cười, vì ngộ được tâm ý Phật muốn nhắm tới, được Phật truyền trao tâm ấn kế truyền ngôi pháp, làm sơ tổ Thiền tông kế thừa pháp mạch qua bài kệ sau:

"Ngô hữu chánh pháp nhãn tạng

Niết Bàn diệu tâm,

Thật tướng vô tướng

Pháp môn vi diệu,

Bất lập văn tự,

Giáo ngoại biệt truyền,

Trực chỉ nhơn tâm,

Kiến tánh thành Phật,

Kim phó chúc ư nhữ..."

(Ta có chánh pháp nhãn tạng

Niết bàn diệu tâm

Thật tướng vô tướng

Là pháp vi diệu

Chẳng lập văn tự

Truyền dạy riêng biệt,

Chỉ thẳng tâm người,

Thấy tánh thành Phật

Nay phó chúc cho ngươi...)

Cứ theo hệ phó pháp truyền tâm ấn ấy, tổ Ca Diếp truyền pháp xuống tổ thứ hai là Anan, tổ Anan truyền xuống tổ thứ ba là Thương Na Hòa Tu, và liên tục truyền xuống tới đời tổ thứ 27 là Bát Nhã Ða La và tổ thứ 28 là Bồ Ðề Ðạt Ma. Bồ Ðề Ðạt Ma là tổ cuối cùng của Thiền Tông Aán Ðộ và là sơ tổ Thiền tông Trung Hoa.

Dấu ấn đem tâm truyền tâm có một lịch sử lâu dài thuộc hệ truyền thừa Thiền Tông Phật Giáo. Sơ tổ Ðạt Ma truyền xuống 5 đời tới lục tổ Huệ Năng (638-713) là chấm dứt không truyền y bát nữa. Từ đó đến nay hơn 1400 năm chỉ truyền pháp thôi để tránh tranh chấp  không cần thiết giữa Thầy trò và trong hàng môn đệ. 

Khai thị ngộ nhập Phật tri kiến

Mở bày ngộ tri kiến Phật

Câu lấy trong kinh Pháp Hoa, phẩm Phương Tiện thứ hai, đoạn nói về chư Phật do một đại sự nhân duyên mà hiện ra nơi đời. Ðó là chư Phật Thế Tôn vì muốn cho chúng sanh khai tri kiến Phật thanh tịnh mà hiện ra nơi đời, vì muốn chỉ tri kiến Phật cho chúng sanh mà hiện ra nơi đời, vì muốn cho chúng sanh tỏ ngộ tri kiến Phật mà hiện ra nơi đời, vì muốn cho chúng sanh chứng vào đạo tri kiến Phật mà hiện ra nơi đời. Nói ngắn gọn là chỉ bày cho chúng sanh biết làm thế nào để giác ngộ Phật tánh nơi tâm mình. Có bốn tiến trình mà hành giả phải trải qua để ngộ được tri kiến Phật, theo kinh Pháp Hoa chỉ bày:

1)      Tâm thanh tịnh mới ngộ được tri kiến Phật

2)      Vì muốn chỉ rõ tri kiến Phật cho chúng sanh

3)      Muốn chúng sanh tỏ ngộ tri kiến Phật

4)      Chứng vào tri kiến Phật là đạt đến cứu cánh giải thoát.

Câu trên nói đủ là: "Khai thị chúng sanh ngộ nhập Phật tri kiến"; còn nói tắt là: Khai – thị – ngộ – nhập (Mở – bày – ngộ (giác) – thâm nhập) ứng hợp qua bốn tiến trình nói trên để trở thành một vị Phật. Có 4 duyên do Phật xuất thế theo như "Pháp Hoa Kinh luận" quyển hạ như sau:

1/ Vì Như Lai đầy đủ nhứt thiết trí, có thể hiểu tới nơi, tới chốn, thâm nghĩa của vạn pháp và muốn lấy tri kiến của mình khai ngộ chúng sanh, để họ tự mình liễu tri thâm nghĩa của các pháp, nên xuất hiện ở thế gian.

2/ Nhị thừa và pháp thân Phật bình đẳng không sai biệt. Như Lai vì muốn thị hiện ý nghĩa đó nên mới xuất hiện ở thế gian.

3/ Các quan điểm Nhị thừa không thể liễu ngộ chân thật xứ của nhất Phật thừa. Như Lai vì muốn họ ngộ tri nên mới xuất hiện ở  thế gian.

4/ Vì muốn Nhị thừa chứng nhập bất thoái chuyển địa, hầu đắc vô lượng trí nghiệp mà Như Lai xuất hiện ở thế gian.

Ý chỉ mục đích duy nhất mà đức Phật xuất hiện ở thế gian là để khai tỏ chân thật tướng của chúng sanh, và đó là một đại sự nhân duyên.

Ðạt Phật thâm lý, ngộ vô vi pháp

Ðạt lý mầu Phật dạy, mới ngộ pháp vô vi.

Ðiều kiện ắt có của hành giả là phải thấu rõ, thông đạt được Phật lý, tức lý vi diệu nhiệm mầu của vạn pháp.

Ðể thỏa mãn được điều ấy cần đòi hỏi học nhân phải dày công phu tu tập, cần khổ luyện tập trải qua nhiều năm tháng, không phải chỉ một sớm một chiều mà được, như đức Phật Thích Ca Mâu Ni tu hành trải qua ba a tăng kiếp mới chứng được pháp thậm thâm vi diệu. Pháp ấy chỉ ai tu nấy chứng, cũng như ai ăn nấy no mà không thể no thế người khác được. Pháp có hai phạm trù là pháp hữu vi và pháp vô vi. Pháp hữu vi là pháp còn bị phiền não dục nhiễm chi phối, cũng tức là pháp thế gian. Pháp vô vi là pháp giải thoát an lạc hoàn toàn hay cũng còn gọi pháp xuất thế gian. Pháp xuất thế gian cho người tu chứng đạt ngộ, với tâm thanh tịnh trong thiền quán mà được. Ðạt đến đó gọi là pháp vô vi. Ðạt pháp vô vi là thấu suốt nguồn chơn tâm, rõ bản tánh thanh tịnh của vạn sự vạn vật, cũng chính là bản lai diện mục là thức tâm đạt bổn. Người tu hành đạt đến chỗ rốt ráo tột cùng là thấu triệt đạo lý thâm huyền Phật dạy. Ðó chính là pháp vô vi mà khi xưa tổ Ca Diếp phó chúc cho đệ nhị Tổ A Nan qua bài kệ như vầy:

Pháp pháp bổn lai pháp

Vô pháp vô phi pháp

Hà ư nhứt pháp trung

Hữu pháp hữu bất pháp

(Pháp ấy là pháp bản lai

Nói không pháp, không phải pháp hẳn sai

Tại sao một pháp phân hai

Là pháp là chẳng pháp mắc quai đó rồi)

Nhứt thiết pháp giai thị Phật pháp

Hết thảy các pháp đều là Phật pháp.

Câu thiền ngữ có thể gây hiểu lầm cho một số người. Lý luận rằng: tại sao hết thảy vạn pháp đều là Phật Pháp? Có phải Phật giáo muốn chủ trương độc thần chăng?

Phật pháp nằm trong vạn pháp. Phật pháp là lời của đức Phật tuyên thuyết, bao gồm tất cả các giáo nghĩa cùng với chân lý của Phật giáo mà các giáo nghĩa biểu đạt.

Nói cách khác, pháp mà đức Phật sở đắc tức là đạo lý duyên khởi, cùng chân lý của tất cả pháp giới. Pháp mà đức Phật sở tri tức tất cả mọi pháp, cho đến hết thảy mọi công đức mà Phật đầy đủ đều gọi là Phật Pháp. Nói rộng hơn, Phật Pháp là một từ ngữ bao hàm nghĩa thật bao la, xuyên suốt, trải khắp trên vạn pháp, bao trùm thiện nghĩa vi diệu của hết thảy thế gian, cũng như mọi sự lý chân thật, chính xác khác.

Phật pháp là vô thượng thậm thâm, bao la vi diệu như thế, nên nói hết thảy các pháp đều là Phật Pháp, như bài kệ khai mở kinh:

Vô thượng thậm thâm vi diệu pháp

Bách thiên vạn kiếp nan tao ngộ

Ngã kim kiến văn đắc thọ trì

Nguyện giải Như Lai chơn thật nghĩa

( Vòi vọi cao siêu pháp thẩm sâu

Trăm ngàn muôn kiếp khó tìm cầu

Con nay nghe thấy xin trì tụng

Nguyện hiểu Như Lai nghĩa nhiệm mầu).

Bất sanh bất diệt

Không sanh không diệt

Câu này nói đủ như sau:

Thị chư pháp không tướng

Bất sanh bất diệt

Bất cấu bất tịnh

Bất tăng bất giảm

trích trong bài Kinh Bát Nhã:

Hết thảy các pháp không tướng trạng

Không sanh cũng không diệt

Không dơ cũng không sạch

Không tăng và không giảm...

Các pháp nói chung hễ có sanh ắt hẳn có diệt. Pháp sanh diệt là pháp thế gian hay hữu vi pháp. Còn pháp không sanh không diệt là pháp vô vi tức pháp xuất thế gian. Pháp vô vi xuất thế gian đâu còn đối đãi dơ với sạch, tăng và giảm nữa. Pháp còn đối đãi là còn hệ lụy, trầm luân, trôi lăn trong vòng sắc tướng, tức là còn trong sanh tử luân hồi.

Muốn đạt đến vô sanh, cũng tức là thể nghiệm pháp không sanh không diệt, không dơ không sạch, không tăng không giảm, cho chí không sắc, thọ, tưởng, hành, thức (năm uẩn). Không có nhãn giới cho chí không có ý thức giới, không vô minh cho đến hết vô minh, khổ, tập, diệt, đạo cả trí đắc cũng không. Soi kỹ nơi tánh không, chẳng thấy pháp nào hết. Ðó mới chính là:

Ðạt đến cứu cánh Niết Bàn tịch tĩnh hoàn toàn không còn hệ phược trong vòng sắc tướng nữa.

 Phàm hữu ngôn thuyết, đô vô thật nghĩa

Phàm hễ nói bàn, đều không thật nghĩa 

Ở đời, việc gì chúng ta càng bàn luận lý giải còn đi xa rời thực tế. Cũng như có hai người tranh luận chắc chắn không đi tới đâu mà có thể đưa tới chỗ xung đột nhau. Ðó là hệ luận muôn đời của con người trên thế gian, nên chư Phật lưu ý ta rằng tám nạn dữ ở đời thì tài biện bác giỏi là một trong số đó.

Trong pháp tứ y (bốn việc y cứ) Phật dạy: y pháp bất y nhơn, y nghĩa bất y ngữ. Ðây là pháp y cứ thứ hai, y nghĩa bất y ngữ để không rơi vào chỗ thế trí biện thông, tức là dùng tài biện bác suông mà không chịu bắt tay thực hành cũng chỉ vô ích mà thôi. Ðây cũng là một căn bịnh, căn bịnh khá trầm kha mà không thuốc nào chữa khỏi cả. Ðã có lắm người trí thức, nhưng chỉ trí thức bàn giấy, còn đi vào thực tế của đời sống tâm linh cũng không khác anh học trò mới học A,B,C. Cho nên câu “năng thuyết bất năng hành” của ta có thể ứng dụng trong trường hợp này cũng không xa mấy. Thật vậy, người ưa ngôn thuyết (nói bàn suông) là người không bao giờ chịu bắt tay vào việc làm cụ thể, tức là không thực tế mà không thực tế là vô nghĩa hay cũng chính không thật nghĩa theo cái nhìn phổ thông của nhiều người.

Ðiều nhắc nhở ta rút tỉa bài học như sau:

Tu hành quí ở chỗ thực hành chứ không  chỉ nói bàn suông, vì càng nói bàn là càng sai lầm và đi tới chỗ cục bộ, cố chấp không phương giải thoát được. Vì đó chính là căn bịnh hay nói nôm na là căn bịnh trí thức. Những người trí nên suy nghĩ kỹ để tránh sai lầm mà đáng ra không mắc phải mới xứng danh kẻ sĩ qua không gian và thời gian làm biểu tượng cho đời.

Trực chỉ nhơn tâm, kiến tánh thành Phật

Chỉ thẳng tâm người, thấy tánh thành Phật.

Ðây chỉ hai câu trong bài kệ truyền pháp ấn thiền của Phật Thích Ca cho đệ nhất Tổ Ca Diếp như thế này:

... Pháp môn vi diệu

Bất lập văn tự

Giáo ngoại biệt truyền

Trực chỉ nhơn tâm

Kiến tánh thành Phật

(Pháp môn  (thiền) vi diệu

Không lập văn tự

Truyền ngoài lời dạy

Chỉ thẳng tâm người

Thấy tánh thành Phật) 

Trực chỉ tức chỉ thẳng vào, chỉ đúng ngay tim phoong phóc mà không quanh co gì. Ðể làm được vai trò này, tác nhân phải thông đạt, nói theo thuật ngữ Phật học là “cảm ứng” nhau giữa hai tâm hồn. Như người mẹ hiểu con và con hiểu mẹ có mối cảm thông sâu xa. Vì thế, con khát sữa mẹ cương bầu sữa và biết rằng nó đang cần bú, cho dù mẹ ở xa con đi nữa. Cũng như thế, Phật biết rõ tâm địa của đệ tử mới truyền tâm pháp cho người hữu duyên, thay Phật hoằng truyền pháp mạch lợi lạc hữu tình.

Như vậy, phải hiểu nhau và biết ý của nhau mới trao truyền được mật pháp. Cách thức này theo thiền gia gọi là:

“Chỉ thẳng tâm người

Thấy tánh thành Phật”

Minh tâm kiến tánh

Thấy tâm tỏ tánh

Mục đích cuối cùng của người tu hành là đạt được minh tâm kiến tánh. Ðạt đến chỗ thấy tâm rõ tánh là thành Phật hay giác ngộ không còn bị phiền não nhiễm ô chi phối.

Tâm sạch làu như nước lắng trong không còn một chút bụi bẩn bám vào, như kiếng soi đã được lau chùi sạch bụi để lộ hiện mặt kiếng sáng tỏ không vật gì không soi suốt. Thử so sánh hai bài kệ ngộ pháp của Ngài Thần Tú và Ngài Huệ Năng (638-713) xem giá trị khác nhau thế nào. Cả hai đều nói về tuệ giác nhưng trình độ thấu đạt không đồng như sau:

Thân thị Bồ Ðề thọ

Tâm như minh cảnh đài

Thời thời thường phất thức

Vật sử nhạ trần ai

                         (Thần Tú)

Thân là cây Bồ Ðề

Tâm như đài gương sáng

Luôn luôn năng lau chùi

Làm gì có bụi bám

và:

Bồ đề bổn vô thọ

Minh cảnh diệc phi đài

Bổn lai vô nhứt vật

Hà xứ nhạ trần ai

                  (Huệ Năng)

Bồ đề vốn thật chẳng cây

Kiếng soi đâu dể vật dầy đài gương

Xưa nay mọi vật tỏ tường

Bụi trần há dễ bám nương được nào!

                             (T.Bảo Lạc dịch)