Chương
2. Như Huyễn
I.- KHÁI LƯỢC
Lý Như-Huyễn là một quan niệm về
nhân sinh và vũ trụ độc đáo của nhà Phật. Trong thiền định sâu xa, Đức Phật
thấy rõ tất cả các pháp đều là những hiện tượng không thật có, vì chúng do
nhiều duyên tụ hội lại mà thành. Bản chất của chúng là không, vì chúng không có
tự thể. Như vậy, nhìn trên hiện tượng (SẮC) là duyên hợp tạm có, nhưng bản thể
lại là KHÔNG. Nói khác đi, SẮC là biểu tướng của KHÔNG, KHÔNG là bản chất của
SẮC. Đây là tinh thần Bát-Nhã, mà chỉ những người ở trong Như-Huyễn tam-muội, tức trong chánh
định quán triệt lý Như-Huyễn, mới thẩm thấu được.
Các pháp không thật có nên là huyễn, nhưng tự tánh các pháp là không,
nên tuy huyễn mà vẫn thường ở trong Như
tánh. Như là thể của Huyễn, Huyễn là dụng của Như. Như là thể tánh
bất động, không bao giờ thay đổi; Huyễn là tùy duyên mà hình tướng đổi thay.
Chúng ta từ Như đến đây, mang thân huyễn mộng này, rồi khi mất đi lại trở về
Như. Nhưng không phải đợi lúc hình tướng tan hoại mới trở về Như, mà ngay khi
còn thân huyễn, nó đã là Như rồi. Cũng như nước là hiện tượng, có thể thay đổi
từ thể lỏng sang thể rắn, thể hơi, nhưng không bao giờ mất đi tánh ướt. Vì
Huyễn không bao giờ rời Như, nên nhà Phật gọi là Như-Huyễn.
Lý Như-Huyễn là một vũ khí lợi
hại, quét tận gốc rễ mọi tham đắm chấp trước của con người về thân, tâm và
cảnh. Hàng ngày, chúng ta nhìn và hiểu các pháp bằng thức tâm phân biệt và bằng
sự tưởng tượng phong phú của mình, cho các pháp là thật có. Do thấy không đúng
lẽ thật (si) nên sinh tham. Nếu lòng tham được thỏa mãn, lại
càng tham đắm nhiều hơn, nặng hơn; nếu không thỏa mãn sẽ phát sinh sân hận. Phiền não vì thế càng tăng
trưởng, không có ngày dừng. Khi lắng sâu tâm thức, hiểu rõ lý Như-Huyễn, ta sẽ
thấy cuộc đời ta trải qua bao nhiêu năm vui-buồn sướng-khổ thịnh-suy, chỉ như
một giấc mộng dài ! Cảnh vật bên ngoài cũng thế, căn nhà ta ở, khung cảnh xung
quanh ta..., có phải chúng đang biến đổi trong từng giây phút ? Trong phạm trù
không gian, thân-tâm-cảnh là duyên sinh giả hợp; trong phạm trù thời gian,
chúng biến đổi không dừng trụ; như thế không phải huyễn là gì?
II. NỘI DUNG
1.) Từ Lý Nhân-duyên đến Tánh Không
Về mặt tục đế, Đức Phật thuyết giảng lý
Nhân-duyên giải thích sự thành hình của tất cả các pháp, đồng thời bài bác 4 luận
thuyết của ngoại đạo đương thời:
1- Thuyết tự sanh: Các pháp được sanh ra từ chính bản thể của
nó.
2- Thuyết tha sanh: Các pháp sanh từ bản thể của những pháp
khác.
3- Thuyết cộng sanh: Pháp này nhờ pháp kia mà sanh và ngược
lại.
4- Thuyết vô nhân sanh: Các pháp ngẫu nhiên mà hiện hữu,
không cần có điều kiện hay nguyên nhân nào.
Lý Nhân-duyên cắt nghĩa sự thành
lập của các pháp là do nhân và duyên kết hợp và tác động. Trong đó, nhân là yếu tố quyết định, không thể
thiếu; duyên là những điều
kiện hỗ trợ. Ví dụ: Để có cây lúa (một pháp), phải có hạt lúa là nhân, cùng kết hợp với các duyên là đất, nước, ánh sáng mặt trời,
người nông phu... Từ lý Nhân-duyên, Đức Phật triển khai thành lý Nhân-quả thế
gian và xuất thế (tức Tứ Diệu Đế) cho các vị Thanh Văn, và Thập nhị nhân duyên
cho các bậc Duyên Giác. Tu theo con đường này, hành giả phá được ngã chấp, cuối
cùng là giải thoát khỏi luân hồi sanh tử. Chúng ta thường gọi đây là con đường
của Nhị thừa.
Đối với Bồ-tát Đại thừa, các
Ngài do quán triệt lý Nhân-duyên đưa đến nhận thức đúng đắn về các pháp. Từ
những pháp hữu hình đến vô hình (không thấy được bằng mắt thường như không
khí), từ hiện tượng vật chất đến tinh thần (cảm thọ, nhận thức...), chúng đều
không thể tự mình hình thành mà phải nhờ nhân và duyên sanh ra. Đến lượt các
nhân duyên ấy, vì chúng cũng là các pháp, nên cũng phải cần các nhân duyên khác
tạo nên. Từ đó, chúng chuyển biến sinh diệt, làm nhân duyên cho pháp này rồi
lại là quả của những nhân duyên khác, không biết đâu là bắt đầu và đâu là tận
cùng. Đức Phật gọi là “trùng trùng duyên
khởi”.
Như vậy, các pháp đều không phải
thật không và cũng không thật có. Chúng không thật là không, vì con người có
thể cảm nhận chúng bằng giác quan; chúng không thật có vì chúng do các pháp
khác tạo thành, nên không có tự thể. Vì thế, tánh của chúng là Không, nhờ duyên
hợp nên giả có. Đây là tinh thần của hệ Bát-nhã, hiển bày Tánh Không của tất cả các pháp. Dùng
trí tuệ Bát-nhã quán chiếu tường tận thật tánh các pháp, thấu triệt Pháp tánh,
Bồ-tát phá được ngã chấp và pháp chấp, cả pháp thế gian lẫn pháp xuất thế gian.
Nhà Phật gọi là con đường của Bồ-tát thừa.
2.) Tánh Không và Lý Như-Huyễn
Đức Phật tuyên bố, vạn pháp đều
như huyễn, để nói lên tính bất thực của chúng. Đó là đứng trên bình diện chơn đế, nhìn vạn pháp bằng cái nhìn “đương thể tức không”.
Đối với các nhà khoa học, thuyết
Big Bang là một giả thuyết táo bạo và vĩ đại nhằm giải thích sự thành lập của
vũ trụ. Nhưng trong giáo lý nhà Phật, vũ trụ không chỉ trải qua một chu kỳ thành - trụ - hoại - không, mà đã - đang
và sẽ tiếp diễn vô lượng chu
kỳ như thế, không có khởi đầu cũng không có kết thúc - tiền tiền vô thủy, hậu hậu vô chung.
Thế giới hiện tượng là hữu vi duyên khởi, sanh sanh diệt diệt tương duyên tương
tác. Không pháp nào trong vũ trụ lại đứng yên, mà luôn luôn chuyển động đổi
mới. Ngay cả phần vĩ mô nhất là toàn bộ vũ trụ, cũng thay đổi mỗi ngày. Hình
thái của vũ trụ, mà một số nhà Vật lý học hàng đầu thế giới đã phác hoạ trong
những công trình thực nghiệm và tư duy, thật ra chỉ là một phần rất nhỏ những
cảnh giới mô tả một cách tuyệt vời trong Kinh Hoa Nghiêm. Tuy nhiên, từ những
hạt Quartz (được cho là yếu tố nhỏ nhất cấu tạo thế giới) cho đến toàn thể thực
tại trùng trùng duyên khởi, không có pháp nào hiện hữu mà không được tạo thành
từ những nguyên nhân khác. Do vậy, tất cả chỉ là huyễn mộng, dù là thế giới vi mô hay vĩ mô.
Con người chúng ta, từ trước đến
giờ đã trải qua bao kiếp sống; và từ giờ trở về sau, sanh sanh tử tử vẫn tiếp
nối không dừng. Gọi là “tử” nhưng thật sự, chỉ là sự thay đổi của thân từ dạng
thái này sang dạng thái khác, từ thân tiền
ấm (con người hiện tại) chuyển qua trung ấm (lúc lìa đời);
khi đủ duyên lại gá vào thân hậu ấm,
tiếp tục một chu kỳ sanh tử khác với một hoàn cảnh chánh báo và y báo khác. Đáo
cùng, nhắm mắt lìa đời không phải là thật sự xa lìa trần tục, mà chỉ là tạm
thời ngưng cuộc sống ở nơi này để tiếp nối cuộc sống nơi kia. Cho nên, không có
thật sanh cũng không có thật diệt, tất cả chỉ trong huyễn mộng mà thôi.
Điều lầm lẫn nhất của con người
là chạy theo hình tướng mà quên bản chất, chạy theo Sắc mà quên tự tánh Không,
nên không có sự hiểu biết như thật về tất cả các pháp. Sắc là do đủ duyên mà hiện hữu nên là Huyễn, còn Không là bản thể nên Như.
Huyễn từ Như mà có, biểu hiện tác dụng; muốn thâm nhập Như thì phải từ Huyễn mà
vào. Nói cách khác, Sắc là dụng của Không, Không là thể của Sắc; khi đủ duyên
thì khởi ra Sắc, khi duyên tan thì Sắc trở về Không. Do vậy, Huyễn không bao
giờ rời Như, Sắc chẳng thể nào lìa Không được. Hiểu điều này, ta sẽ thấy rõ
ràng Ta-bà là Tịnh-độ, phiền não tức Bồ-đề.
Vì hiện tượng không thể nào tách
rời khỏi bản chất và ngược lại, nên các vị Thiền sư ngộ đạo là ngộ ngay sự hữu, từ đó thấu thể cả sự vô. Các Ngài thấy rõ vạn pháp đều vô
thường theo thời gian và duyên sinh trên bình diện không gian, nên chúng hiện
hữu trong sự chuyển động và giả hợp. Nhưng trong lòng những chuyển động và giả
hợp của sự hữu, luôn luôn hiện diện đặc tính bất biến và thống nhất của sự vô.
Mặt khác, do con người luôn khởi niệm duyên theo trần cảnh, tâm không lúc nào
dừng trụ, nên các pháp biểu hiện bên ngoài đều vô thường. Trái lại, các Ngài
trở về trạng thái như của
tâm, nên thấy các pháp đều Như. Có thể nói, tâm tịnh thì thế giới tịnh, tâm Như
các pháp Như, tâm bình thế giới bình. Các Ngài vẫn ở trong cuộc đời làm lợi ích
cho chúng sanh, ở trong thường tục mà vẫn siêu tục, tự tại an nhiên trước mọi
khó khăn chướng ngại, ngay cả trước tử thần !
Bài Minh của Tổ Qui Sơn có đoạn:
Huyễn
thân mộng trạch
Không trung vật sắc
Tiền tế vô cùng
Hậu tế ninh khắc.
Thân huyễn trong nhà mộng, tất
cả vật sắc đều ở trong hư không. Vật sắc ấy, mé trước là vô cùng, còn mé sau có
ai biết được ? Thân chúng sanh là huyễn, thân Thánh nhân cũng huyễn, sống trong
nhà mộng tam giới; nhưng phàm phu si mê chấp thân là thật nên không từ một thủ
đoạn nào để bảo vệ và tô bồi cho cái ngã, đôi khi còn nhân danh Thượng Đế tiến
hành những cuộc thánh chiến đẫm máu. Còn các bậc Thánh nhân, tuy mang thân
huyễn mà tâm vẫn ở trong Như, vì thấu rõ lý Sắc - Không. Vũ trụ vạn pháp là vô
thủy vô chung, nhưng luôn hiển hiện một chân lý ngàn đời: Tất cả vật sắc, lúc đủ duyên thì
giả hợp thành sự hữu, khi hết duyên lại trở về sự vô. Sự hữu (Sắc) là giả
tướng, biểu tướng; sự vô (Không) là tự thể, bản chất. Cả hai không thể tách rời
nhau, cũng như giữa tâm và cảnh, giữa tạo chủ và tạo vật, đều bất khả phân ly
như thế.
Trang tử Nam Hoa kinh kể chuyện Trang tử nằm
mộng thấy mình hóa bướm, khi tỉnh dậy không biết “Chu là bướm hay bướm là Chu”.
Câu chuyện này có một ý nghĩa rất sâu sắc, nhằm diễn tả một thực tại ly ngôn
ngữ. Đây là trạng thái vô tâm,
hòa nhập nhất như giữa tâm và cảnh, giữa mình và vạn pháp. Khi tâm hoàn toàn
tĩnh lặng, vẫn thấy nghe hiểu biết mà không xen tạp một ý niệm nào, chúng ta sẽ
nhận ra vũ trụ rất nhiệm mầu vi mật, không thể đem thức tình tầm thường mà đo
được. Chúng ta cũng nhận ra rằng, cõi giới của mình là cõi phàm - Thánh đồng cư, như cõi Cực lạc
của Phật A-Di-Đà. Không phải tìm Niết-bàn ở một nơi nào xa lạ, mà chỉ ngay mảnh
đất hiện tại bây giờ và ở đây.
Một điều quan trọng cần lưu ý,
chúng ta đừng bao giờ hiểu lầm Đức Phật thuyết lý Như-Huyễn là phủ nhận sự hiện
hữu của các pháp. Ngài không từ chối thế giới hiện thực mà nhằm phát sinh tri
kiến như thật, để chúng ta nhận ra các pháp đang
là. Thiền sư Từ Đạo Hạnh có bài kệ soi sáng ý nghĩa này:
Tác hữu
trần sa hữu
Vi không nhất thiết không
Hữu không như thủy nguyệt
Vật trước hữu không không.
Tạm dịch:
Chấp có,
thảy đều có
Chấp không, tất cả không
Có - Không, trăng đáy nước
Chớ chấp Có cùng Không.
Nếu cho mọi pháp là thật thì
chúng đều thật có - đây là cực đoan thứ nhất; nếu chấp tất cả đều không, thì
chúng sẽ thật không - cực đoan thứ hai. Cả hai cực đoan, chấp thường và chấp
đoạn, đều không hội được liễu nghĩa thượng thừa. Thường và đoạn, có và không ví
như bóng trăng dưới nước, nhìn thì thấy nhưng không vớt lên được, nên không
thật có cũng chẳng thật không. Nhà Phật phủ nhận cả chấp thường lẫn chấp đoạn
mà theo con đường Trung đạo, tinh
thần của Lý Như Huyễn.
3.) Như Huyễn và Chân Không
Theo giáo lý Phật Đà, chúng sanh
do nghiệp thức dẫn lôi, luân hồi trong ba cõi:
1. Cõi Dục: Chúng sanh còn đam mê ngũ dục, thân thô tâm thô.
Tùy nghiệp thiện ác mà vào ra trong sáu đường: Địa ngục, Ngạ quỷ, Súc sanh,
A-tu-la, Người, Trời. Cảnh giới thuần khổ là Địa ngục, nửa khổ nửa vui là
Người, thuần vui là Trời gồm 6 cõi Trời Dục, dành cho người tu phước báo hữu
vi.
2. Cõi Sắc: Đây là cảnh giới của người tu Thiền định, gồm bốn
bậc: Sơ thiền, Nhị thiền, Tam thiền, Tứ thiền. Thân tướng tuy vẫn là sắc chất
nhưng là vật chất vi tế, rất cao lớn đẹp đẽ, không còn giới tính nam nữ. Thân
vi tế, tâm thiền định.
3. Cõi Vô Sắc: Gồm Không vô biên xứ, Thức vô biên xứ, Vô sở
hữu xứ, Phi tưởng phi phi tưởng xứ. Ở cõi này, chúng sanh tự tại vô ngại, dùng
“thân định quả” tức lấy sức Thiền định làm thân; không còn thân sắc chất nhưng
còn tâm phân biệt vi tế.
Các cõi trên có chủ thể nhận
thức và đối tượng nhận thức khác nhau, nhưng tất cả không ngoài lý Như-Huyễn.
Bởi vì, những gì có hình tướng, dù thân thô hay tế, dù tâm Thiền định mà còn
một niệm nhỏ nhiệm, cũng thuộc về sinh diệt, cũng đều là Huyễn.
Mặt khác, những loài chúng sanh
khác nhau có nhận thức về thế giới khác nhau. Như trên cùng một dòng sông, loài
người nhìn thấy toàn nước, con cá thấy đó là thế giới cho nó sống và bơi lội,
ngạ quỷ thấy toàn là máu, chư Thiên lại cho là một dải lưu ly. Cho nên, thế
giới mà con người tưởng-tri thức-tri được, không phải là thế giới tồn tại khách
quan ngoài tâm thức, mà chính do tâm thức biến hiện ra. Duy thức sở biến duy tâm sở hiện, vì
thế tất thảy đều là mộng ảo. Như khi nằm mộng, ta thấy rõ ràng có người có
cảnh, tâm ta cũng biến thiên theo cảnh theo người; đến lúc tỉnh giấc, những gì
xảy ra trong chiêm bao có phải là thật đâu? Đó là tiểu mộng, còn bao nhiêu năm
cuộc đời ta, là một trường đại mộng, cũng qua đi như một giấc chiêm bao. Thuần
Vu Phần nằm ngủ dưới gốc cây hòe, mơ thấy mình thi đỗ làm quan, được vua gả
công chúa; sau đó nhận lệnh vua đánh giặc, thất trận, công chúa chết, vua bắt
tội xử đi đày. Giật mình tỉnh giấc mới biết chỉ là giấc mộng, trên cành cây ở hướng
Nam
chỉ có một ổ kiến. Thật là:
Giấc
Nam-kha khéo bất bình
Bừng con
mắt dậy thấy mình tay không.
Biết cuộc đời là mộng huyễn,
không phải để chúng ta cam phận, chấp nhận khổ đau; càng không phải để chúng ta
chán nản buông trôi, mặc dòng đời xô đẩy. Chúng ta ý thức mình đang hiện hữu
nơi cảnh giới này cùng mọi người, là do nghiệp thức cộng trụ kết hợp với biệt
nghiệp của từng người. Biệt nghiệp thì không ai giống ai, nên số phận mỗi người
mỗi khác; nhưng cộng nghiệp người không khác nên sống chung một môi trường,
chịu chung một hoàn cảnh thiên tai dịch họa... Và rồi, dù chánh báo hay y báo,
dù biệt nghiệp hay cộng nghiệp, tất cả đều là huyễn, vậy thôi!
Dù sao đi nữa, ở cõi người có
khổ có vui mới dễ làm ta thức tỉnh, tinh tấn tu hành dễ được thoát khổ. Nếu
thuần khổ như Địa ngục, đói khát như Ngạ quỷ hoặc si mê như Súc sanh, làm sao
có cơ hội tỉnh giác? Ngược lại, cõi trời quá vui quá sướng, chúng sanh đắm chìm
trong đó còn ước ao gì hơn nữa; đến khi hết phước hiện tướng đọa đày, thức tỉnh
thì đã muộn. Chư Phật Bồ-tát thương xót chúng sanh vô minh tăm tối, nên bằng
mọi phương tiện cứu độ muôn loài thoát khỏi ngục tù tam giới.
Thiền sư Thanh-Đàm Minh-Chánh
nói:
Công
danh cái thế màn sương sớm
Phú quý kinh nhân giấc mộng dài.
Chẳng hiểu bản lai vô nhất vật
Công phu luống uổng một đời ai.
Dù công danh cao tột thế gian
hay phú quý đến độ người người đều khiếp sợ, cũng chỉ như màn sương buổi sớm
hay giấc mộng đêm qua, có gì là thật. Vậy thì, con người phải định vị mình ở
nơi đâu ? Đây là câu hỏi thiết yếu mà mỗi chúng ta cần tự đặt ra và tự giải
đáp.
Đối với người thế gian, “công phu” là kiến thức kinh nghiệm học
hỏi thu thập được trong quá trình sống và làm việc, là sự nghiệp công danh, là
thành công trong xã hội và hạnh phúc trong gia đình. Mọi người hầu như đem hết
tâm lực cốt đạt được những điều mong ước đó. Đối với hàng xuất gia, “công phu” là tích lũy một số kiến thức
Phật học và thế học, có trú xứ ổn định, có tăng thân thanh tịnh hòa hợp cùng
giúp đỡ nhau tu hành, ngày càng giảm thiểu phiền não khổ đau ở thân và tâm. Tuy
nhiên, cả hai khía cạnh vật chất và tinh thần nêu trên chưa phải là hạnh phúc
tột cùng, miên viễn và đích thực. Đời tu chỉ thật sự có ý nghĩa khi hiểu được
và đạt được mục đích: Trở về với con
người thật của chính mình và sống bằng con người thật ấy. Muốn
không để “luống uổng một đời”, người tu phải quán triệt tư tưởng “vô nhất vật”, danh từ của Lục Tổ
Huệ-Năng.
Chúng ta nhớ lại câu chuyện ngộ
đạo của Lục Tổ: Khi Ngũ Tổ Hoằng-Nhẫn gọi Ngài vào phương trượng giảng kinh Kim
Cang, Ngài vẫn còn là cư sĩ làm việc dưới nhà trù. Trong kinh có đoạn Đức Phật
trả lời câu hỏi của Ngài Tu Bồ Đề: “Làm
sao an trụ tâm?”. Phật dạy rằng: “Không nên trụ vào sắc mà sanh tâm; không nên trụ vào thanh, hương, vị,
xúc, pháp sanh tâm. Phải ngay nơi chỗ không trụ mà sanh tâm ấy”. “Tâm ấy” tức
tâm Vô thượng Bồ-đề. Lời dạy của Đức Phật, mới nghe chúng ta chỉ hiểu là phải
đặt trọng tâm ở chỗ không dính mắc với sáu trần. Vì sao không nên dính mắc vào
trần cảnh ? - Vì trần cảnh là duyên sinh giả hợp, tự tánh của chúng là không.
Nhưng nếu khéo nhìn sâu hơn, hành giả phải tự nghi vấn: “Nếu tất cả các pháp đều Không, thân tâm cũng Không,
vậy cái gì giải thoát ? Cái gì rõ biết Tánh Không ?” Cư sĩ Huệ-Năng
là một bậc pháp khí thượng thừa, nên từ lời dạy ấy, Ngài nhận ngay ra tâm thể
thường hằng của chính mình. Tâm này lặng lẽ, không có hình tướng nên không
thuộc về có; nhưng nó hằng
tri hằng giác, biết một cách thấu thể mọi sự vật hiện tượng trong tận cùng pháp
giới, nên không thuộc về Không.
Vì vậy, nó được gọi là Chân - Không, cũng
là Phật tánh, là Pháp thân, là Bản lai diện mục, là tâm Thiền...
Bằng tâm Thiền, các Ngài nhìn
toàn thể sự vật bằng cái thấy như thị,
không xâm phạm đến bản vị của các pháp mà vẫn hiểu một cách tột cùng bản chất
của chúng. Đức Phật gọi đó là Phật tri
kiến - Cái thấy biết Phật. Có cái thấy biết này, các Ngài khởi phát
diệu dụng không thể nghĩ bàn. Chính là Chân
Không sinh Diệu Hữu. Chân
Không là tâm thể, Diệu Hữu là tâm dụng. Nhờ Diệu Hữu, các Ngài có vô số phương
tiện quyền xảo để giáo hóa chúng sanh. Các Ngài dọc ngang tung hoành, làm ngược
làm xuôi, đôi lúc có những hành động ngôn ngữ vượt thường mà người đời không
đoán định nổi. Bàng Long Uẩn khi liễu đạt lý Thiền, đem hết của cải đổ xuống
sông. Thiền sư Đơn Hà đốt tượng Phật ở chùa Huệ Lâm, làm Viện chủ Hướng “rụng
cả lông mày”. Thiền sư Nam Tuyền giơ con mèo lên, cả đại chúng không ai nói
được, Ngài đành chém con mèo. Gia tài sự sản bị vất hết, tượng Phật bị đốt, con
mèo bị chém..., tất cả vì ai ? Tất cả chuyện này có ý nghĩa gì? Cũng như Đức Phật,
đã thành Bậc Chánh Giác nhưng mỗi ngày Ngài đều tọa thiền. “Na-Già thường tại định”, Ngài đạt định trong mọi thời khắc, mọi
nơi chốn, cần chi phải tọa thiền ? Đây là những điều chúng ta cần suy gẫm.
III. Ý NGHĨA TRONG SỰ TU HÀNH
Một Thiền sinh sau giờ tọa
thiền, bạch cùng sư phụ: “Hôm nay con
thấy rỗng rang tự tại”. Vị Thiền sư trả lời: “Rồi nó sẽ qua đi!”. Ngày kế, trò lại
trình Thầy: “Hôm nay con lại thấy nặng nề
mệt mỏi”. Thầy
bảo: “Rồi nó sẽ qua đi!”.
Thiền sư đang khai thị chân lý cho trò: Tất cả các pháp, dù pháp thế gian hay
xuất thế gian, cũng đều qua đi, như dòng sông luôn luôn trôi chảy không dừng.
Thấy rõ các pháp là huyễn, không có gì vĩnh viễn thường trụ, chúng ta không ước
ao thân mình luôn mạnh khỏe, hoàn cảnh luôn thuận lợi đối với mình. Bằng tinh
thần lực chế ngự mọi đau khổ bất an, ta sẽ tích cực sống và làm việc vì mình,
vì người.
Tánh Không là nền tảng mọi hoạt
động của các pháp; nhờ Không, các pháp trở nên linh động. Từ Không biểu hiện
Sắc, lúc tan hoại thì Sắc trở về Không. Sắc là do duyên mà có nên lệ thuộc vào
duyên, Không là tự tánh nên hoàn toàn độc lập. Sắc là hiện tượng có sanh diệt,
Không là bản chất thường hằng. Hiện tượng là biểu tướng không thật nên Sắc tức Không, còn Không là thể tánh
chân thật nên Không tức Sắc. Đây là ý nghĩa của Tánh-tướng bất nhị, Lý-sự vô ngại.
Quán triệt được điều này, chúng
ta mới thấu rõ tinh thần Đương thể tức
không - ngay có mà nhận ra không, từ không mà biểu hiện có. Không
là nguồn cội của vũ trụ, vũ trụ tuy Huyễn
nhưng nguồn cội Không ấy là Như,
nên gọi là Như-Huyễn. Kinh
Pháp-Hoa dùng một hình ảnh thật đẹp biểu trưng người đã thấu triệt “nhất thiết
pháp không”: hình ảnh ngồi tòa Như-Lai. Do bản thể các pháp vốn không, nên
chúng dung thông vô ngại. Phàm phu do tâm chấp trước các pháp là thật có, nên
thấy chúng ngăn ngại lẫn nhau, đặc biệt đối với các vật thể rắn: thân người
không thể đi xuyên qua vách đá, hòn gạch ném vào tường liền bị dội lại... Đức
Phật dạy, do tâm chấp trước kiên cố nên các pháp biểu hiện thành chất rắn, do
tâm sân hận nên sanh có lửa, do tâm tham ái nên có nước, do tâm dao động nên
sanh ra gió. Tâm bên trong như thế nào thì biểu hiện các pháp bên ngoài thế ấy.
Đối với các bậc ngộ đạo, lậu hoặc đã dứt, đã đạt lý tánh tuyệt đối, các vị có
thể tùy ý thi triển thần thông, vì các pháp không còn ngăn ngại lẫn nhau. Đây
là tư tưởng vút cao trong kinh Hoa-Nghiêm: Sự-sự vô ngại hay Pháp giới dung
thông. Tư tưởng này làm sáng tỏ thêm lý Như-Huyễn, vì các pháp như huyễn nên
thật sự không có ranh giới chướng ngại.
Một linh hồn gõ cửa Thượng-Đế
xin vào ở chung. Thượng-Đế từ trong hỏi vọng ra:
- Ai đó?
Linh hồn trả lời:
- Tôi.
- Tôi là ai ?
- Tôi là tôi.
Vì “tôi là tôi” nên không có đủ chỗ cho linh hồn. Trở về tu
luyện một thời gian thật lâu, lần này khi nghe hỏi: “Tôi là ai ?”, linh hồn trả lời:
- Tôi là Thượng-Đế.
Do linh hồn trở thành một với Thượng-Đế, nên trên thiên đàng
có thể dung được anh ta. Tương tự như thế, khi nào ta niệm Phật mà thấy mình và
Ngài là một, thì tâm ta mới tương ứng với tâm của các Ngài. Điều đó có nghĩa
là, khi thấu rõ tự tánh các pháp đều không, tất cả đều như huyễn, cái ngã tiêu
dung, thì tự nhiên ta thể nhập vào quỹ đạo của chư Phật Bồ-tát. Lúc ấy:
Năng lễ sở lễ tánh không tịch
Cảm ứng đạo giao nan tư nghì.
Cả người lễ (năng) và chư Phật
(sở) tánh đều không, khi ấy sự tương cảm tương ứng thật không thể nghĩ bàn!
Trên thực tế, ý thức chấp ngã
vừa mãnh liệt vừa thâm sâu. Phân biệt ngã
chấp là dạng thô phù dễ thấy, tuy mạnh mẽ nhưng có thể nhận diện và
giải trừ; còn Câu sanh ngã chấp là
dạng vi tế ẩn tàng tùy miên (ngủ ngầm), mà người có công phu sâu dày miên mật
mới khám phá nổi. Như thế mới biết việc tu hành thật gian nan tinh tế, đòi hỏi
ý chí, nghị lực và lòng kiên nhẫn vô bờ, chứ không phải một sớm một chiều mà
thu được kết quả lớn như nhiều người lầm tưởng. Nhưng một khi sự chấp ngã tiêu
dung, ta sẽ có sức mạnh tinh thần rất lớn để sống và làm việc. Ta sẽ vượt qua
mọi chướng duyên nơi thân tâm và cảnh, thường độc hành độc bộ mà không điều gì
không biết, không việc gì không làm để tròn bản nguyện tự lợi lợi tha.
Sau đây là bài kệ của Thiền sư
Vạn Hạnh:
Thân như điện ảnh hữu hoàn vô
Vạn mộc xuân vinh thu hựu khô
Nhậm vận thịnh suy vô bố úy
Thịnh suy như lộ thảo đầu phô.
Tạm dịch:
Thân như
bóng chớp có hoàn không
Cỏ xuân tươi tốt thu héo nồng
Mặc cuộc thịnh suy không sợ hãi
Thịnh suy như cỏ giọt sương đông.
Thân như ánh chớp lóe lên rồi
tắt, sống trên đời vài mươi năm rồi lại ra đi. Nhất tức bất hồi thiên thu vĩnh biệt, mạng sống chỉ trong
hơi thở, một hơi thở ra không hít vào là từ giã cuộc đời. Vạn vật bên ngoài
cũng vô thường như thế, xuân đến trăm hoa đua nở, mùa thu đã tàn tạ héo úa rồi.
Không những vô thường theo năm tháng, mà trong từng sát-na, các pháp luôn thay
đổi chuyển dịch. Không những cõi Người bị vô thường chi phối, mà cả sáu cõi ba
đường đều sinh sinh diệt diệt không dừng nghỉ. Hiểu rõ vô thường là quy luật
tất yếu của cuộc sống, người tu không còn động tâm trước cảnh thăng trầm thịnh
suy, vì tất cả chỉ như giọt sương trên lá. Các Thiền sư tự tại trước sinh tử,
xem như đắp chăn đông cởi áo hạ, chính vì thẩm thấu đến tột cùng lý Vô thường;
và cũng vì các Ngài thấy rõ, trong vô thường biến động có cái chân thường bất
biến, tuy các pháp là huyễn mà luôn ở trong Như.
Thật ra, lý Như-Huyễn Phật dạy
rất sâu mầu, không thể chỉ vận dụng tư duy mà hiểu thấu. Nhờ công phu Thiền
tập, quán chiếu sự duyên sinh, vô thường và tự tánh Không của thân tâm cảnh,
dần dần ta mới có thể hội được đôi phần. Một người mắt nhặm, nhìn ra nắng thấy
hoa đốm loạn xạ trong hư không. Hoa đốm thật có hay thật không? - Do mắt nhặm
nên cho là có sanh ra, thật sự chỉ là huyễn sanh. Vì huyễn sanh nên huyễn diệt.
Năm uẩn của con người và mọi pháp trong vũ trụ cũng như vậy. Chính lý trùng
trùng duyên khởi của Hoa-Nghiêm cho ta thấy sự sinh khởi và hoại diệt huyễn
mộng của pháp giới. Sự giả huyễn này là vô cùng vô tận, sinh sinh hóa hóa không
có ngày cùng.
Lại nữa, nhờ quán sát kỹ mọi
pháp hữu vi đều là mộng huyễn, là bóng bọt, là sương mù điện chớp, như lời Phật
dạy trong kinh Kim Cang, ta mới lần lần cảm nhận sự hư ảo bất thực của chúng.
Khi đọc kinh hay nghe giảng, chúng ta dễ dàng hiểu ý Phật Tổ muốn chỉ dạy điều
gì, ngay cả những điều khó tin khó hiểu. Tuy nhiên, từ hiểu biết đến hành trì
có kết quả là một chặng đường rất dài và rất đỗi gian nan. Chưa nói đến từng
sát-na sinh diệt của tâm mà chỉ Phật trí mới thấu suốt, đối với những niệm vi
tế, nếu không có sự tỉnh giác thường trực thì ta cũng đã bị chúng dẫn lôi rồi.
Đây là lý do khiến chúng ta phải miên mật công phu, theo dõi từng biến chuyển
của thân tâm, nhận diện và vô hiệu hóa chúng bằng chánh niệm.
Tiến thêm một bước, hành giả nên
tự hỏi rằng: “Thân tâm cảnh đều là pháp
huyễn, vậy các pháp huyễn này lấy gì làm chỗ sở quy?” - Chỗ sở quy
ấy là bản tâm chân thật bất sanh bất diệt của chính mình. Bản tâm ấy là tự thể
của mọi huyễn thân, huyễn tâm và huyễn cảnh, nên các pháp tuy huyễn mà vẫn ở
trong Như tánh. Chỉ khi nào hành giả ở trong trạng thái vô tâm hoặc trong
Như-Huyễn tam-muội, mới hoàn toàn quán triệt lý Như-Huyễn. Và chính Như-Huyễn
tam-muội là phương tiện thù thắng để hành giả trực nhận bản tâm. Do đó, tu là
phải khéo ở trong Huyễn mà nhận ra Như, từ đó phát khởi đại nguyện Như-huyễn,
vận dụng thân tâm Như-huyễn, thi thiết mọi phương tiện Như-huyễn, độ tận chúng
sanh Như-huyễn. Và cuối cùng, thành Phật Như-huyễn, an trú trong Niết-bàn
Như-huyễn. Thế gian đã huyễn mộng thì Niết-bàn thật có được sao ?
Chương Phổ-Hiền trong kinh
Viên-Giác, Đức Phật dạy rất kỹ về lý Như-Huyễn, trong đó có hai cách tu tùy
trình độ căn cơ của hành giả:
Đối với bậc thượng căn đốn ngộ,
bằng trực giác Bát-Nhã, các Ngài nhận ra các pháp đều huyễn, tức thì lìa huyễn
mà không kinh qua thứ lớp tu tập. Lìa các pháp huyễn nhưng không sanh tâm trên
nó, ngay đó là giác chứ không theo cấp bậc (Tri
huyễn tức ly bất tác phương tiện, Ly huyễn tức giác diệc vô tiệm thứ).
Khi biết rõ ràng các pháp mà nội tâm vẫn bất động, đây là cái Biết của tự tánh.
Biết huyễn tức lìa huyễn, lìa huyễn liền là Giác.
Đối với chúng sanh căn cơ bậc
trung và hạ, Đức Phật từ bi lập bày phương tiện tiệm thứ, phá hết lớp này đến
lớp khác cho đến tận cùng gốc rễ chấp trước của chúng sanh: Sáu căn là huyễn,
sáu trần là huyễn, thức tâm phân biệt cũng là huyễn nên phải xa lìa: đây là
giai đoạn thứ nhất. Đến cái tâm biết về sự xa lìa này vẫn là huyễn, cũng phải
xa lìa: đây là giai đoạn thứ hai. Giai đoạn thứ ba, Phật gọi là “lìa cái xa lìa huyễn”, tức niệm vi tế
về cái tâm xa lìa này, cũng còn là huyễn, do vậy cũng phải buông sạch. Các
huyễn diệt hết, hành giả bặt hết vọng niệm, từ thô đến tế, nhưng không rơi vào
trạng thái ngoan không, mà cái “liễu liễu
thường tri” rõ ràng hiện bày, như mây tan trăng hiện. Lúc này, hành
giả an nhiên tự tại trong dòng đời, làm ngược làm xuôi không xa rời tự tánh,
dạo chơi các cõi mà vẫn ở trong chánh định. Tế-Điên Hòa-thượng nửa thực nửa hư
là hình ảnh sống động của một người đạt đạo, thanh thản vân du đây đó, tùy
duyên hóa độ chúng sanh:
Người bảo Ngài điên, Ngài chẳng điên
Đói đến
thì ăn, mệt ngủ liền
Hóa độ chúng sanh phiền não dứt
Đường trần thanh thản bước thần tiên