CHƯƠNG 04
BỒ TÁT [1]
Rồi thì, Phật nói với Bồ tát Di-lặc:[2]
«Ông hãy thay Ta đến thăm bệnh Duy-ma-cật.»
Di-lặc đáp:
«Bạch Thế Tôn, con không đủ năng lực đến thăm bịnh ông ấy. Vì sao?
Nhớ lại xưa kia, có lần con đang giảng cho Thiên vương Đâu-suất[3] và quyến
thuộc về sự thực hành ở địa vị bất thối chuyển,[4] Duy-ma-cật bỗng đến và nói với con:
‘Thưa Di-lặc, khi đức Thế Tôn thọ ký[5] Nhân giả còn một đời nữa sẽ chứng đắc
A-nậu-đa-la-tam-miệu-tam-bồ-đề. Sự thọ ký ấy nhắm vào đời nào? Quá khứ chăng?
Vị lai chăng? Hiện tại chăng? Nếu là quá khứ, thì quá khứ đã diệt. Nếu là vị
lai thì vị lai chưa đến. Nếu ở hiện tại, thì hiện tại không đình trú. Như Phật
đã nói: ‘Này tì kheo, ngươi nay tức thời vừa sinh, vừa già, vừa diệt.’ Nếu bằng
vô sinh mà được thọ ký, thì vô sinh là chính vị.[6] Mà trong chính vị thì không có thọ ký,
cũng không có sự chứng đắc A-nậu-đa-la-tam-miệu-tam-bồ-đề. Vậy làm sao Di-lặc
được thọ ký còn một lần tái sinh[7]? Ấy là bằng Như[8] sinh mà
được thọ ký, hay bằng Như diệt mà được thọ ký? Nếu bằng Như sinh mà được thọ
ký, thì Như vốn không sinh. Nếu bằng Như diệt mà được thọ ký, thì Như vốn không
diệt. Vì hết thảy chúng sinh đều là Như tính vậy. Hết thảy pháp cũng là Như
tính vậy. Các Hiền Thánh cũng là Như tính vậy. Di-lặc cũng là Như tính vậy. Như
vậy, nếu Di-lặc được thọ ký, thì hết thảy chúng sinh cũng đều được thọ ký. Vì
sao? Vì Như vốn không hai, không khác. Nếu Di-lặc chứng đắc giác ngộ tối
thượng, thì hết thảy chúng sinh cũng chứng đắc giác ngộ tối thượng. Vì sao? Vì
hết thảy chúng sinh tức là hiện tướng của Bồ-đề.[9] Nếu Di-lặc mà diệt độ, thì hết thảy
chúng sinh cũng diệt độ.[10] Vì sao? Chư Phật biết rõ hết thảy
chúng sinh rốt ráo tịch diệt, tức là tướng bồ-đề, không còn gì để diệt nữa.[11] Thưa
Di-lặc, vì thế không nên dụ[12] chư Thiên bằng pháp này; vì thật sự
không có người phát tâm bồ-đề tối thượng cũng chẳng có người thối lui. Di-lặc
hãy nên khiến cho họ tránh xa những quan niệm phân biệt về bồ-đề. Vì sao? Vì
bồ-đề không thể được chứng đắc bằng thân, không thể được chứng đắc bằng tâm.
Tịch diệt là Bồ-đề, vì diệt các tướng.[13] Chẳng quán là Bồ-đề vì nó lìa ngoài
nhân duyên.[14] Chẳng
hành là Bồ-đề vì nó dứt tuyệt nghĩ tưởng.[15]Đoạn là
Bồ-đề, vì xả ly các kiến. Xả ly là Bồ-đề, vì xả ly vọng tưởng.[16] Chướng
là Bồ-đề, vì chướng các nguyện.[17] Chẳng nhập[18] là Bồ-đề vì không tham trước.[19] Tùy
thuận[20] là
Bồ-đề vì thuận với Như[21]. Trụ là Bồ-đề vì trụ
Pháp-tánh.[22]Đến là Bồ-đề, vì đi đến thực tế.[23] Bất nhị
là Bồ-đề, vì nó xa lìa ý và pháp.[24] Bình đẳng là Bồ-đề, vì đồng đẳng với
hư không.[25] Vô
vi là Bồ-đề vì không sinh, trụ, diệt.[26] Tri[27] là Bồ-đề, vì liễu tri tâm hành của hết
thảy chúng sinh. Chẳng hội[28] là Bồ-đề vì các nhập[29] không hội.[30] Chẳng hiệp[31] là Bồ-đề, vì lìa tập quán phiền não.[32] Vô xứ
là Bồ-đề, vì không hình sắc.[33] Giả danh[34] là Bồ-đề, vì tên gọi vốn rỗng không.[35] Như hoá[36] là
Bồ-đề, vì không thủ xả. Không loạn là Bồ-đề, vì thường tịch tĩnh. Thiện tịch[37] là
Bồ-đề vì tự tánh thuần tịnh. Vô thủ là Bồ-đề không thể vin nắm.[38] Vô dị[39] là Bồ,
vì bình đẳng các pháp vốn bình đẳng.[40] Vô tỷ là Bồ-đề, vì không thể thí dụ.[41] Vi diệu
là Bồ-đề, vì các pháp khó biết.’[42]
«Bạch Thế Tôn, Duy-ma-cật giảng xong Pháp như vậy, hai trăm thiên
tử chứng vô sanh pháp nhẫn. Vì vậy con không đủ năng lực đến thăm bịnh ông.»
Phật nói với Quang Nghiêm Đồng tử:
«Ông hãy đi thăm bệnh Duy-ma-cật.»
Quang-nghiêm đáp:
“Bạch Thế Tôn, con không đủ năng lực đến thăm ông. Vì, nhớ lại, có
lần con đang trong thành Tỳ-da-li đi ra, gặp Duy-ma-cật ở ngoài đi vào. Con cúi
chào[43] ông
và hỏi: ‘Quý Cư sỹ đi đâu về?’ Ông đáp: ‘Từ đạo tràng[44] về.’ Con mới hỏi ông: ‘Đạo tràng này ở
đâu?’ Ông đáp: ‘Tâm chính trực là đạo tràng, vì không hư giả. Phát hành[45] là đạo
tràng, vì có khả năng biện sự. Thâm tâm[46] là đạo tràng, vì tăng ích công đức.[47] Tâm
bồ-đề là đạo tràng, vì không thể sai lầm. Bố thí[48] là đạo tràng, vì không cầu đáp trả.
Trì giới là đạo tràng, vì giúp hoàn thành tâm nguyện. Nhẫn nhục là đạo tràng,
vì tâm vô ngại[49]đối với hết thảy chúng sinh. Tinh tấn
là đạo tràng, vì lìa xa biếng nhác. Thiền định là đạo tràng, vì là tâm hài hòa
dịu dàng. Trí tuệ là đạo tràng, vì thấy các pháp. Từ là đạo tràng, vì đối xử
bình đẳng với tất cả chúng sinh. Bi là đạo tràng, vì nhẫn nại các khổ nhọc. Hỷ
là đạo tràng, vì là pháp an vui khoái lạc. Xả là đạo tràng, vì dứt bỏ yêu hay
ghét. Thần thông là đạo tràng, vì thành tựu sáu thần thông. Giải thoát là đạo
tràng, vì hay dứt bỏ.[50] Phương tiện là đạo tràng, vì giáo hóa
chúng sinh. Bốn nhiếp pháp[51] là đạo tràng, vì nhiếp chúng sinh. Đa
văn là đạo tràng, vì y như điẽu đã nghe mà thực hành. Tâm được chế ngự là đạo
tràng, vì chính quán các pháp. Ba mươi bảy phẩm là đạo tràng, vì xả bỏ các pháp
hữu vi. Chân đế[52] là
đạo tràng, vì không dối gạt thế gian. Duyên khởi[53] là đạo tràng, vì từ vô minh cho đến
già-chết, thảy đều không cùng tận. Phiền não là đạo tràng, vì biết như thật.[54] Chúng
sinh là đạo tràng, vì biết vô ngã.[55] Tất cả pháp là đạo tràng, vì biết các
pháp vốn không. Hàng phục chúng ma là đạo tràng, vì không khuynh động. Ba cõi[56] là đạo
tràng, vì không định hướng phải đến.[57] Tiếng sư tử hống là đạo tràng, vì là
vôảơ úy. Lực, bốn vô sở úy, bất cộng[58] là đạo tràng, vì không khuyết điểm. Ba
minh là đạo tràng, vì vô ngại. Môt niệm[59] biết tất cả pháp là đạo tràng, vì
thành nhất thiết trí. Như vậy, này Thiện nam tử, Bồ tát thích ứng theo các
Ba-la-mật mà giáo hóa chúng sinh, thì mọi hành vi, cho đến từng bước chân đi,
nên biết, đều từ đạo tràng mà đến; an trú trong Pháp Phật vậy.’
«Duy-ma-cật giảng Pháp như vậy, năm trăm trời và người đã phát tâm
cầu giác ngộ tối thượng. Vì thế con không đủ năng lực đến thăm bịnh ông.»
ng.[25] Vô
vi là Bồ-đề vì không sinh, trụ, diệt.[26] Tri[27] là Bồ-đề, vì liễu tri tâm hành của hết
thảy chúng sinh. Chẳng hội[28] là Bồ-đề vì các nhập[29] không hội.[30] Chẳng hiệp[31] là Bồ-đề, vì lìa tập quán phiền não.[32] Vô xứ
là Bồ-đề, vì không hình sắc.[33] Giả danh[34] là Bồ-đề, vì tên gọi vốn rỗng không.[35] Như hoá[36] là
Bồ-đề, vì không thủ xả. Không loạn là Bồ-đề, vì thường tịch tĩnh. Thiện tịch[37] là
Bồ-đề vì tự tánh thuần tịnh. Vô thủ là Bồ-đề không thể vin nắm.[38] Vô dị[39] là Bồ,
vì bình đẳng các pháp vốn bình đẳng.[40] Vô tỷ là Bồ-đề, vì không thể thí dụ.[41] Vi diệu
là Bồ-đề, vì các pháp khó biết.’[42]“Bạch Thế Tôn, con không đủ năng lực đến thăm ông. Vì, nhớ lại, có
lần con đang trong thành Tỳ-da-li đi ra, gặp Duy-ma-cật ở ngoài đi vào. Con cúi
chào[43] ông
và hỏi: ‘Quý Cư sỹ đi đâu về?’ Ông đáp: ‘Từ đạo tràng[44] về.’ Con mới hỏi ông: ‘Đạo tràng này ở
đâu?’ Ông đáp: ‘Tâm chính trực là đạo tràng, vì không hư giả. Phát hành[45] là đạo
tràng, vì có khả năng biện sự. Thâm tâm[46] là đạo tràng, vì tăng ích công đức.[47] Tâm
bồ-đề là đạo tràng, vì không thể sai lầm. Bố thí[48] là đạo tràng, vì không cầu đáp trả.
Trì giới là đạo tràng, vì giúp hoàn thành tâm nguyện. Nhẫn nhục là đạo tràng,
vì tâm vô ngại[49]đối với hết thảy chúng sinh. Tinh tấn
là đạo tràng, vì lìa xa biếng nhác. Thiền định là đạo tràng, vì là tâm hài hòa
dịu dàng. Trí tuệ là đạo tràng, vì thấy các pháp. Từ là đạo tràng, vì đối xử
bình đẳng với tất cả chúng sinh. Bi là đạo tràng, vì nhẫn nại các khổ nhọc. Hỷ
là đạo tràng, vì là pháp an vui khoái lạc. Xả là đạo tràng, vì dứt bỏ yêu hay
ghét. Thần thông là đạo tràng, vì thành tựu sáu thần thông. Giải thoát là đạo
tràng, vì hay dứt bỏ.[50] Phương tiện là đạo tràng, vì giáo hóa
chúng sinh. Bốn nhiếp pháp[51] là đạo tràng, vì nhiếp chúng sinh. Đa
văn là đạo tràng, vì y như điẽu đã nghe mà thực hành. Tâm được chế ngự là đạo
tràng, vì chính quán các pháp. Ba mươi bảy phẩm là đạo tràng, vì xả bỏ các pháp
hữu vi. Chân đế[52] là
đạo tràng, vì không dối gạt thế gian. Duyên khởi[53] là đạo tràng, vì từ vô minh cho đến
già-chết, thảy đều không cùng tận. Phiền não là đạo tràng, vì biết như thật.[54] Chúng
sinh là đạo tràng, vì biết vô ngã.[55] Tất cả pháp là đạo tràng, vì biết các
pháp vốn không. Hàng phục chúng ma là đạo tràng, vì không khuynh động. Ba cõi[56] là đạo
tràng, vì không định hướng phải đến.[57] Tiếng sư tử hống là đạo tràng, vì là
vôảơ úy. Lực, bốn vô sở úy, bất cộng[58] là đạo tràng, vì không khuyết điểm. Ba
minh là đạo tràng, vì vô ngại. Môt niệm[59] biết tất cả pháp là đạo tràng, vì
thành nhất thiết trí. Như vậy, này Thiện nam tử, Bồ tát thích ứng theo các
Ba-la-mật mà giáo hóa chúng sinh, thì mọi hành vi, cho đến từng bước chân đi,
nên biết, đều từ đạo tràng mà đến; an trú trong Pháp Phật vậy.’
«Duy-ma-cật giảng Pháp như vậy, năm trăm trời và người đã phát tâm
cầu giác ngộ tối thượng. Vì thế con không đủ năng lực đến thăm bịnh ông.»
Phật bèn nói
với Trì Thế Bồ tát:[60]
«Ông hãy đi
thăm bệnh Duy-ma-cật.»
Trì Thế đáp:
«Bạch Thế
Tôn, con không đủ năng lực để viếng thăm ông. Con còn nhớ có lần đang ở trong
tĩnh thất, khi ấy Ma Ba-tuần,[61] hình trạng như Đế Thích, xuất hiện
cùng với mười hai ngàn Thiên nữ theo sau đàn hát, đi đến chỗ con. Sau khi cúi
đầu đảnh lễ dưới chân con, họ chắp tay đứng sang một bên. Con tưởng đó là
Đế-Thích nên nói: ‘Xin chào Kiều-thi-ca.[62] Dù ông đã thành tựu nhiều phước báo,
nhưng không nên phong túng. Ông nên quán ngũ dục là vô thường để tim cầu gốc rễ
thiện. Hãy tìm cầu pháp chắc thật cho thân thể, sinh mạng và tài sản này.’ Ma
liền nói: ‘Thưa Đại Chánh sỹ, xin ngài nhận lấy mười hai ngàn Thiên nữ này để
hầu hạ ngài, lo việc quét dọn.’ Con bảo: ‘Này Kiều-thi-ca, chớ đem cho Sa-môn
họ Thích món quà phi pháp như vậy. Nó không thích hợp với tôi.’ Con chưa dứt
lời thì Duy-ma-cật chợt đến và nói: ‘Nó đâu phải là Đế Thích. Nó là Ma đến quấy
nhiễu ngài đấy.’ Rồi ông quay sang bảo ma: ‘Hãy cho ta các cô gái này. Như ta
thì có thể nhận.’ Ma kinh sợ, nghĩ rằng, ‘Duy-ma-cật có thể gây hại ta chăng?’
Nó bèn muốn ẩn hình nhưng không được. Nó vận dụng hết thần lực cũng không thể
bỏ đi được. Chợt trên không có tiếng vọng xuống: ‘Này Ba-tuần, hãy cho ông ấy
các Thiên nữ thì mới có thể đi được.’ Sợ quá, Ma đành dâng hết các Thiên nữ cho
Duy-ma-cật. Ông mới nói với họ: ‘Ma đã đem các ngươi cho ta. Bây giờ các ngươi
hãy phát tâm cầu giác ngộ tối thượng.’
«Đoạn ông tùy
chỗ thích hợp giảng Pháp cho họ nghe, giúp họ phát đạo ý. Ông bảo: ‘Các ngươi
đã phát đạo ý,[63] có
thể tìm thấy niềm vui nơi Pháp[64] thay vì nơi ngũ dục thế gian.’
«Họ hỏi ông:
‘Vui nơi Pháp là thế nào?’
«Ông đáp: ‘Là
vui vì niềm tin Phật; vui vì được nghe Pháp; vui khi cúng dường Tăng; và vui
khi bỏ được năm dục lạc trần thế;[65] vui khi thấy ra ngũ uẩn là kẻ thù, bốn
đại[66] như
rắn độc, các nội xứ như xóm hoang; vui khi theo đuổi và hộ trì đạo ý[67]; vui khi thấy mình có lợi cho chúng sinh; vui khi
kính dưỡng minh sư; vui khi rộng rãi thực hành bố thí; vui khi kiên trì tịnh
giới; vui khi nhẫn nhục khoan hòa; vui khi siêng tu thiện căn; vui khi thiền
định không loạn tưởng; vui khi có tuệ sáng suốt sạch không cáu bẩn; vui khi
trải rộng tâm bồ-đề; vui khi vượt thắng tà ma; vui khi nhổ gốc phiền não; vui
trong đất Phật thanh tịnh; vui khi tu tập các công đức để thành tựu thân tướng
tốt đẹp; vui khi làm đẹp bồ-đề đạo tràng; vui khi nghe Pháp thậm thâm mà không
sợ hãi; vui trong ba cửa giải thoát;[68] không vui với phi thời tiết;[69] vui khi
ngăn ngừa bằng hữu tri thức xấu; vui khi ở gần thiện tri thức;[70] vui vì
tâm hoan hỷ thanh tịnh;[71] vui khi thực hành vô lượng pháp đạo
phẩm. Đó là những niềm vui nơi Pháp của Bồ tát.’
«Nghe vậy, Ma
bảo các Thiên nữ: ‘Ta muốn cùng các ngươi trở về chỗ của ta.’
«Các Thiên nữ
nói: ‘Hãy đem chúng tôi cho Cư sỹ. Chúng tôi thấy vui nơi Chánh Pháp, chẳng còn
ham muốn năm thú vui trần thế.’
«Ma nói với
Duy-ma-cật: ‘Cư sỹ hãy buông thả những Thiên nữ này. Vì Bồ tát là người sẵn
lòng ban cho tất cả.’
«Duy-ma-cật
nói: ‘Ta nay trả hết cho ngươi và ngươi có thể mang họ đi để hết thảy chúng
sinh có thể thành tựu ước nguyện đắc pháp.’
«Các Thiên nữ
quay hỏi Duy-ma-cật: ‘Ở Ma cung, chúng tôi phải sống như thế nào?’
«Duy-ma-cật
đáp: Này các chị, có Pháp môn được gọi là Ngọn đèn vô tận;[72] các Chị nên học. Ví như, một ngọn đèn
có thể được dùng để mồi sáng hàng trăm ngàn ngọn đèn khác, do đó bóng tối sẽ
được soi sáng và ánh sáng này sẽ vô tận. Cũng vậy, các Chị, một Bồ tát hướng
dẫn và chuyển hóa hàng trăm ngàn người khác khiến cho họ phát tâm cầu giác ngộ
tối thượng; mà Đạo ý của Bồ tát không hề tắt ngúm. Cứ mỗi lần thuyết pháp là
mỗi lần tăng thêm tất cả pháp thiện cho mình. Cho nên gọi là Vô tận đăng. Dù
các Chị có ở nơi cung điện của Ma, các Chị hãy nên dùng Pháp Vô tận đăng này để
dẫn dắt vô lượng con trai, con gái của Trời khiến phát tâm cầu giác ngộ, vừa để
báo Phật ân vừa làm lợi chúng sinh.’
«Khi ấy các
Thiên nữ cúi đầu lễ dưới chân Duy-ma-cật rồi theo Ma về cung điện. Trong phút
chốc, họ biến mất cả. Bạch Thế Tôn, Duy-ma-cật thần thông siêu việt, biện tài
và trí tuệ như vậy, con không đủ năng lực viếng thăm người.”
Phật bảo một
người con trai của trưởng giả tên Thiện Đức:[73]
«Ông hãy đi
thăm bệnh Duy-ma-cật.”
Thiện Đức
đáp:
«Bạch Thế
Tôn, con không đủ năng lực đến thăm bịnh ông ấy. Vì nhớ lại có lần con tổ chức
một đại hội bố thí[74] tại nhà thân phụ để cúng dường hết
thảy Sa-môn, Bà-la-môn, các ngoại đạo, các người bần cùng, hạ tiện, cho đến cả
ăn mày. Đại hội kéo dài đến bảy ngày. Khi kết thúc, Duy-ma-cật đã đến nói với
con: ‘Ồ, con trai nhà trưởng giả, đại hội bố thí không phải như ông đã tổ chức.
Nó phải là đại hội bố thí pháp. Đại hội bố thí vật chất như vậy có ích gì.’
«Con hỏi:
‘Thưa Cư sĩ, thế nào là Hội Pháp thí?’[75]
«Ông đáp:
‘Pháp thí không có trước cũng không có sau.[76] Trong một lúc mà cùng dường hết thảy
chúng sinh. Đó là Đại hội Pháp thí.’
«Nghĩa là
sao? - Con hỏi.
«Ông mới đáp:
‘Nghĩa là, vì bồ-đề mà phát khởi từ tâm; vì cứu độ chúng sinh mà khởi bi tâm;
vì để duy trì Chánh pháp mà khởi hỷ tâm;[77] vì để nhiếp trí tuệ[78] mà hành xả tâm; để vượt thắng lòng
tham lam bủn xỉn[79] mà
khởi bố thí ba-la-mật; để giáo hoá người phạm giới mà tu giới ba-la-mật; vì vô
ngã mà khởi nhẫn nhục ba-la-mật; vì lìa tướng thân tâm mà khởi tinh tấn
ba-la-mật; vì Bồ-đề tướng[80] mà khởi thiền ba-la-mật; nhất thiết
trí mà khởi bát-nhã ba-la-mật; vì giáo hóa chúng sinh mà khởi Không;[81] không
xả hữu vi[82] mà
phát khởi Vô tướng. Thị hiện thọ sinh[83] mà khởi Vô tác;[84] vì hộ trì chánh Pháp mà khởi phương
tiện lực; vì cứu độ chúng sinh mà khởi bốn nhiếp pháp;[85] vì kính thờ tất cả mà quyết tâm quét
sạch kiêu mạn; ở nơi thân, mạng, tài sản mà khởi ba pháp chắc thật;[86]ở trong sáu niệm[87] mà khởi pháp tư niệm; ở nơi sáu điểm
hòa kính mà khởi tâm chất trực;[88] vì chân chánh tu hành pháp thiện mà
khởi tịnh mạng; vì tịnh tâm hoan hỷ mà khởi lên sự gần gũi Hiền Thánh trí; vì
để không ghét bỏ người xấu mà khởi lên sự chế ngự tâm; vì pháp xuất gia mà khởi
thâm tâm; vì như thuyết mà hành[89] mà khởi đa văn; vì pháp vô tránh[90]mà phát khỏi đời sống nhàn tĩnh;[91] vì thú hướng Phật đạo mà phát khởi đời
sống độc cư; vì cởi trói chúng sinh mà phát khởi các giai đoạn tu hành;[92] vì để
được các hình tướng tốt đẹp đất Phật thanh tịnh mà phát khởi nghiệp phước đức;
vì biết tâm niệm hết thảy chúng sinh để tùy nghi nói Pháp mà phát khởi nghiệp
của trí;[93] vì
hiểu rõ các pháp vốn không thủ cũng không xả, để thâm nhập cánh cửa nhất tướng,[94]mà phát khởi nghiệp của tuệ;[95] vì tận diệt mọi phiền não, mọi chướng
ngại và bất thiện pháp, mà phát khởi tất thảy thiện nghiệp; vì chứng nghiệm tất
cả trí tuệ và tất cả thiện pháp mà phát khởi các pháp trợ Phật đạo.[96] Hết
thảy những điều trên, này Thiện nam tử, là Đại hội Pháp thí. Nếu Bồ tát an trú
nơi Đại hội Pháp thí, đó là Đại thí chủ, và cũng là ruộng phước cho hết thảy
thế gian.’
«Bạch Thế
Tôn, khi Duy-ma-cật giảng Pháp này xong, trong chúng Bà-la-môn có hai trăm
người lắng nghe đã phát tâm tầm cầu giác ngộ tối thượng. Bản thân con lúc đó
cảm thấy tâm lắng đọng, thanh tịnh, tán thán là chưa từng có. Con bèn làm lễ
bái tạ dưới chân ông và cởi ra vòng trân châu vô giá dâng tặng ông. Nhưng ông
không nhận. Con nói: ‘Thưa Cư sĩ, xin ngài nhận lấy tặng phẩm này rồi muốn sử
dụng sao tùy ý.’ Ông lấy vòng trân châu, chia ra hai phần, cho người ăn xin tồi
tàn nhất một phần; phần kia cho đức Nan Thắng Như Lai.[97] Hết thảy chúng hội hiện diện đều có
thể nhìn thấy Nan Thắng Như Lai trong quốc độ Quang minh.[98] Lúc ấy họ cũng thấy phía trên Đức Phật
kia nửa vòng trân châu ấy biến thành đài báu trang nghiêm trên bốn cột trụ, bốn
mặt đều được trang nghiêm, rõ ràng không che khuất nhau.
«Sau thị hiên
biến hóa thần kỳ này, Duy-ma-cật nói: ‘Ai bố thí cho người hành khất nghèo hèn
nhất với tâm bình đẳng, là hành động không khác với phước báo của Như Lai, vì
nó xuất phát từ lòng đại bi không mong đáp trả. Đó chính là viên mãn Pháp thí
vậy.’
«Sau khi
chứng kiến thần lực và nghe giảng Pháp của Duy-ma-cật, người hành khất thấp hèn
nhất trong thành cũng đã phát tâm cầu giác ngộ tối thượng. Cho nên, con không
đủ năng lực đến thăm Duy-ma-cật để vấn an sức khỏe ông.»
Các Bồ tát,
từng mỗi vị, trình bày những lần gặp Duy-ma-cật như vậy, đều nói không có khả
năng đi thăm bệnh ông.
Chú
thích:
[1] CDM. Đại 38,
tr.360b28; VCS. Đại 38, tr.1057b2.
[2] DMC: Di-lặc 彌勒. VCX: Tiếng Phạn là Mỗi-đát-lị-da 梅呾利耶, dịch là Từ Thị 慈氏. Xưa phiên là
Xưng (Di?)-đế-lị 稱帝麗 hay Di-lặc 彌勒, thảy đều nhầm. Skt. Maitreya .
[3] Đâu suất Thiên vương 兜率天王. VCX: Đổ-sử-đa Thiên vương 睹史多天王. Skt. Tuṣita-devarājā. VCS: «Tầng thư tư trong sáu tầng trời Dục giới. Đây
dịch là Tri túc 知足. Nghĩa là, hưởng thụ các dục lạc
nhưng biết đủ một cách sâu xa.» Pali: cõi trời Tusita. Thiên vương ở đây là Santusita
(D.i. 218; A. iv. 243). Bồ tát Mettaya, Phật tương lai, hiện ở trên cung trời
Tusita, với danh hiệu là Nathadeva (Skt. Maitreyanātha)
[4] CDM (Đại 38,
tr.360c20), Thập nói: «Tức là vô sinh pháp nhẫn.» VCS: «… Hoặc đây chỉ Pháp yếu
thuộc giai đoạn của phát luân bất thối ở địa thứ tám (Bất động địa).» Skt.
avivartika-bhūmi/ avinivartanīya-dharmā.
[5] Thọ ký 授記. Skt. vyākaraṇa, cũng dịch là ký thuyết 記說, ký biệt 記別; nguyên nghĩa,chỉ sự xác nhận của
Phật về chỗ tái sinh của một Thánh đệ tử. Ở đây, nói đủ là thọ a-nậu-đa-la
tam-miệu-tam-bồ-đề ký 授 阿 耨 多 羅 三 藐 三 菩 提 記, dự ngôn
của Phật về sự thành Phật trong tương lai của Thánh đệ tử hay Bồ tát.
[6] CDM, Thập nói: «Thật
tướng thường định, nên nói là chính vị.» VCX: sở nhập chính tính 所入正性. VCS. «Nhập tức là chứng. Chính tính, là chân tính của pháp.»
Skt. samyaktvaniyāmāvakrānta Câu-xá 23 (Đại 29, tr. 121b4); «Kinh nói, chính tính là Niết-bàn.» Chỉ
trạng thái từ địa vị phàm phu bước vào địa vị Thánh giả.
[7] DMC: nhất sinh 一生. VCX nhất sinh sở hệ . Skt. ekajātibaddha.
[8] Như 如, tức chân như. Skt. tathatā. Cf. Đại Bát-nhã 447 (Đại 7, tr. 252a7):
«Hoặc Chân như của sắc, hoặc Chân như của Trí nhất thiết trí, hoăc Chân như của tất cả
pháp; thảy đều là một Chân như, không hai, không khác, cũng không cùng tận ...»
Cf. Tiểu phẩm Bát-nhã 5 (Đại 8, tr. 558b13): «Tu-bồ-đề,... Như (tính) của năm
uẩn tức thị Như (tính) của hết thảy pháp. Như của hết thảy pháp tức thị Như của
Tu-đà-hoàn. Như của Tu-đà-hoàn là Như của Tư-đà-hàm... Như của Bích-chi-phật
đạo là Như của Như Lai. Các Như ấy đều là một Như, không hai, không khác, vô
tận, vô lượng.»
[9] Bồ-đề tướng 菩提相. VCX: «Bồ đề (bodhi), là điều được giác tri (anubuddha) một cách
đồng đẳng bởi tất cả hữu tình.»
[10] VCX: bát-niết-bàn.
[11] VCX: «Tính tịch tĩnh
tự bản chất của hết thảy hữu tình tức là yếu tính của Niết-bàn, vì vậy Phật nói
Chân như là Bát-niết-bàn.»
[12] CDM, «Thập nói: Dụ 誘, bản Phạn nói là cuống 誑 (dối
gạt).» Jhuy Cơ giải: «Dạy người sơ học, gọi là dụ.»
[13] VCX: «Vì tướng của hết
thảy hữu tình, hết thảy pháp thảy đều tịch diệt.»
[14] VCX: «Không tăng (gia)
là bồ-đề, vì hết thảy sở duyên (đối tượng) vốn không tăng ích.» Khuy Cơ
(T38n1782_p1059c05) giải thích: «Ngã và pháp, khi là đối tương cho nhận thức,
thì có sự tăng gia. Chân lý thì không như vậy... Cựu dịch bất quán 不觀, vì không thể quán sát bằng tâm biến kế.»
[15] Bất hành… vô ức niệm 不行… 無憶念. VCX: «Vì hết thảy hý luận, hết thảy
tác ý đều không (hiện) hành.»
[16] VCX: xả ly các thủ
trước.
[17] CDM, «Triệu nói: Đạo
chân chính là vô dục, vì ngăn cản các nguyện cầu.» Bản La-thập hình như có nhảy
sót. Đối chiếu VCX: «ly hệ 離繫 là Bồ đề vì vĩnh
viễn dứt lìa hết thảy các pháp động loạn. Tịch tĩnh là Bồ đề vì hết thảy phân
biệt hoàn toàn vắng bặt. Quảng đại là Bồ đề, vì hết thảy hoằng nguyện đèu không
thể trắc lượng.» Có lẽ nguyên Skt. trong bản La-thập là nīvaraṇa (chướng ngại), trong bản Huyền Trang là nirāvaraṇa (ly chướng).
[18] DMC: bất nhập 不入. VCX: bất tránh 不諍. VCS: bất chứng 不證.
[19] VCX: «Hết thảy thủ
trước, hết thảy tranh luận đều xa lìa.»
[20] VCX: tùy chí 隨至 , đến theo sau; Skt. anvāgata. Khuy Cơ (T38n1782_p1059c27) giải:
«Trí an trụ pháp giới. Đi theo Chân như mà đến chỗ cùng cực.»
[21] VCX: chân như. Skt.
tathatā.
[22] VCX: trụ pháp giới.
[23] VCX: «kiến lập là Bồ
đề vì kiến lập thật tế.»
[24] VCX: «vì xa lìa pháp
tính sai biệt.»
[25] VCX: «vì con mắt và
sắc, cho đến ý và pháp, thảy đều bình đẳng như hư không.» So với đoạn này, hình
như trong bản dịch La-thập có bị nhảy sót.
[26] VCX: sinh, trụ, dị,
diệt.
[27] VCX: biến tri. Skt.
parijñā, nhận thức toàn diện hay tường tận. Cf. Câu-xá 22 (Đại 29, tr. 112a17):
biến tri có hai: trí biến tri (jñānaparijñā) và đoạn biến tri (prahānaparijñā).
Trí biến tri (nhận thức toàn diện bằng trí tuệ) tức là trí vô lậu (anāsrava
jñāna).“
[28] Bất hội 不會. VCX: «Vô gián 無間 là Bồ đề, vì
không bị xen tạp bởi sáu nội xứ.» Khuy Cơ: «Cựu dịch là bất hội. Có thể nhầm
lẫn.»
[29] Các nhập; VCX: sáu nội
xứ (Skt. saḍ adhyāmikāny āyatanāni).
[30] VCX: không tạp.
[31] Bất hiệp 不合. VCX: vô tạp 無雜. Khuy Cơ: «Trí
thể vô lậu không bị xen tạp bởi phiền não.»
[32] Phiền não tập 煩惱習. VCX: tập khí của tương tục phiền não.
[33] VCX: «vì trong Chân
như, hết thảy phương vị, xứ sở đều xa lìa.» VCX còn thêm: « Vô trụ là Bồ đề, vì
không thể thấy trong tất cả xứ.»
[34] Giả danh 假名. VCX: duy danh 唯名. Skt. nāma-mātra.
[35] VCX: «vì danh tự không
có tác dụng đối với Bồ đề.»
[36] Như hoá. CDM: «Triệu
nói, như cái vô tâm của con người huyễn hoá (Skt. nirmitaka).» VCX: không gợn
sóng 無浪. (Skt. nistaraṅga) .
[37] Thiện tịch 善寂. Skt. suśānta, hoàn toàn (phi thường) tĩnh lặng.
[38] Phan duyên 攀緣. Skt. ālamba.
[39] Vô dị, không dị biệt,
tức đồng nhất tính. Skt. ananya.
[40] VCX: «Vì tính bình
đẳng của các pháp được chứng giác.»
[41] VCX nói ngược lại:
«Không có thí dụ là Bồ đề, vì không thể so sánh.»
[42] VCX còn thêm một đoạn
nữa: «Biến hành (phổ biến, phổ quát) là Bồ dề, vì tự tính phổ biến như hư
không. Lên đến đỉnh cao là Bồ đề, vì là tối thượng thủ của tất cả pháp. Vô
nhiễm là Bồ đề, vì hết thảy thế pháp không thể làm cho nhiễm ô. Như vậy, Bồ đề
không được chứng bởi thân, không được chứng bởi tâm.»
[43] Tác lễ. Khuy Cơ (VCS,
Đại 38, tr.1060c8): «Đoạn trên, Duy-ma-cật cúi chào Di-lặc; vì Di-lặc hiện thân
tướng xuất gia. Ở đây, Thiếu niên Quang Nghiêm cúi chào Duy-ma-cật; vì Quang
Nghiêm hiện thân tướng thế tục. Người nhỏ tuổi cúi chào người lớn tuổi hơn.»
[44] Đạo tràng 道場(Skt. bodhimaṇḍa.); VCX: diệu Bồ đề 妙菩提. Khuy Cơ: «Bồ đề.. là tuệ, thông cả nhân và quả. Cựu dịch là đạo
tràng, hiển bày nhân Bồ đề. »
[45] VCX: phát khởi gia
hành 發起加行. Skt. prayoga-prasthāna.
[46] VCX: tăng thượng ý lạc
增上意樂. Skt. adhy-āśaya, ý hướng, ước vọng, nguyện vọng.
[47] VCX: «Vì rốt ráo chứng
hội pháp thù thắng.»
[48] VCX: thanh tịnh bố
thí.
[49] VCX: tâm không sân
nhuế. Skt. pratighāta, có nghĩa sân hại; cũng có nghĩa hay gây trở ngại.
[50] Bội xả 背捨. CDM: giải thoát ở đây chỉ tám giải thoát, cũng gọi là tám bộ xả
(Skt. aṣṭau vimokṣāḥ), xem Trường A-hàm 10
(Kinh Chúng tập, Đại 1, tr. 52b12); Cf. Pali, Saṅgīti, D.iii.
tr.261: aṭṭha vimokkhā. VCX: vì lìa phân biệt động 分別動. Skt. vikalpa-vikṣepa.
[51] Bốn nhiếp pháp, hay
bốn nhiếp sự . Skt. catvāri saṅgraha-vastāni, bốn nền tảng cho sự
đoàn kết.
[52] CDM: đế 諦, trong Tiểu thừa là bốn Thấnh đế. Trong Đại thừa, là một đế, tức Thật
tướng. Skt. satya: sự thật.
[53] VCX: mười hai duyên
khởi.
[54] Tri như thật 知如實. VCX: như thực hiện chứng chân pháp tính 如實現證真法性.
[55] VCX: vì dụng tự tính
làm vô ngã.
[56] VCX: «Không lìa ngoài
ba cõi (Dục, Sắc và Vô sắc giới).»
[57] Vô sở thú 無所趣. VCX: phát thú sự 發趣事, mục đích
hướng đến.
[58] Đây chỉ mười lực, bốn
vô sở úy và mười tàm páhp bất cộng của Phật.
[59] VCX: một sát-na tâm.
Skt. ekakṣaṇa/ cittakṣaṇa.
[60] Bồ tát Trì Thế 持世. Skt. Lokadhāra (hoặc Lokadhātṛ).
[61] Ma Ba-tuần 魔波旬. CDM, Triệu nói: «Ba-tuần, tiên Tần gọi là Sát giả hay Cực ác, vì
là nguyên nhân đoạn thiện căn, và tội lớn nhất là chống Phật, nhiễu loạn Tăng.»
VCX: ác ma oán 惡魔怨. Skt. Māra-Papiyas.
[62] Kiều-thi-ca 憍尸迦. Skt. Kauṣika. CDM, «Thập nói: Kiều-thi là họ,
tên chữ là Ma-ca-đà (Skt. Maghavā).»
[63] Đạo ý 道意. VCX: vô thượng chính đẳng giác tâm 無上正等覺心.
[64] Pháp lạc 法樂. VCX: đại pháp uyển lạc 大法苑樂 (lạc thú
trong khu vườn pháp vĩ đại). VCS (Đại 38, tr.1062c29): «Đó là Chân như thanh
tịnh. Nhân bởi pháp này mà sinh lạc, nên nói là đại pháp uyển lạc.»
[65] VCX có thêm hai lạc:
«vui vì vĩnh viễn xuất ly ba cõi; vui vì không còn y trú nơi các sở duyên (tức
không còn lệ thuộc các đối tượng ngoại giới).»
[66] Đối với các giới 界; Khuy Cơ (VCS), đây chỉ 18 giới (dhātu), phù hợp ngữ cảnh (uẩn,
xứ, giới).
[67] Đạo ý 道意. VCX: Bồ đề tâm 菩提心.
[68] Bản dịch La-thập nhảy
một đoạn so với VCX: «Vui vì chính thực hướng đến đối tượng là Niết-bàn. Vui vì
không quán sát khi không đúng thời.»
[69] Bản La-thập nhảy một
đoạn, VCX: «Vui vì thấy công đức nơi đồng loại sinh nên thường gần gũi. Vui vì
bỏ qua lỗi lầm nơi dị loại sinh mà không ghét, không hận.» VCS giải thích:
«Đồng loại sinh 同類生 (Skt. sabhāga-jāti?), đồng loại với
những người tu phạm hạnh xuất thế.»
[70] Bản La-thập nhảy một
đoạn, VCX: «Vui vì khéo vận dụng phương tiện thiện xảo.»
[71] VCX: «Vui vì ở nơi các
pháp mà có tín hoan hỷ.»
[72] Vô tận đăng 無盡燈. VCST38n1782_p1065c23: «Vì để sự lưu truyền Chánh pháp không bị
gián đoạn mà nói Vô tận đăng.»
[73] Trưởng giả tử Thiện
Đức 長者子善德. VCX: Tô-đạt-đa 蘇達多. Skt. Sudatta gṛhaptiputra; Cùng tên với Cấp Cô Độc
(Anāthapiṇḍada). VCS: «Tô-đạt-đa, đây nói là Thiện Thí 善施 , vì hay giúp đỡ những người cùng khổ.»
[74] Đại thí hội 大施會 . VCX: Đại tự hội 大祠會. CDM,
«Thập nói, Đại thí hội có hai loại: 1. Chỉ bố thí chứ không dùng lễ pháp (tức nghi
thức tế tự); 2. tổ chứ tế tự theo nghi thức ghi trong các sách ngoại đạo, kiêm
cả việc bố thí.» Skt. mahāyajña, đại tế đàn, co 5 loại: bhūta-yajña (hiến tế
sinh vật), manuṣya-yajña (hiến tế con người), pitṛ-yajña (tế tự tổ tiên), deva-yajña (tế tự chư thiên), brahma-yajña
(tế tự phạm thiên). Đề cập ở đây là loại thứ ba, tế tự để dâng cúng các Tổ phụ.
[75] Pháp thí hội 法施會. VCX.: pháp thí tự hội 法施祠會, Đại tế
đàn (hiến tế) bằng sự bố thí. Skt. dharmadāna-yajña, hay dharma-yajña, nguyên
chỉ tế đàn hay lễ hiến sinh không máu; theo nghĩa đen, ở đây chuyển thành lễ
hiến sinh bằng sự bố thí pháp.
[76] CDM, «Thập nói: Sự
phân phát tài vật phải theo thứ tự kẻ trước người sau. Không thể phát một lần
cho tất cả.»
[77] VCX: Vì hành tướng
(trạng thái) tùy hỷ của các hữu tình mà dẫn phát đại hỷ.”
[78] VCX: «Vì hành tướng
tích hợp trí tuệ để hộ trì Chánh pháp…»
[79] VCX: «Vì hành tướng
tịch tĩnh điều phục…»
[80] VCX: «Bằng hành tướng
của giác chi tối thắng…»
[81] VCX: tu Không 修空, và tiếp theo sau: tu Vô tướng 修無相, tu Vô nguyện 無願; tức tu ba giải
thoát môn.
[82] VCX: «Bằng hành tướng
đối trị tất cả hữu vi…»
[83] VCX: «Bằng hành tương
của sự tái sinh do cố tác ý…»
[84] VCX: vô nguyện.
[85] VCX: «Bằng hành tướng
của sự tu tập bốn nhiếp sự mà dẫn phát mạng căn.»
[86] Thân, mạng và tài sản,
nếu thuộc xuất thế vô lậu, là ba pháp chắc thật.
[87] VCX: sáu tùy niệm
(Skt. saḍ anusmṛtayaḥ). Tức niệm Phật,
niệm Pháp, niệm Tăng, niệm thí, niệm giới và niệm chư thiên.
[88] VCX: «Bằng hành tướng
của sự tu tập các pháp tịnh diệu mà dẫn phát ý lạc.»
[89] VCX: «Bằng hành tướng
của sự thường tu tập trung đạo…»
[90] Skt. araṇā-vihārin, chị vị đắc vô tránh tâm muội, đồng thời cũng chỉ vị chỉ
sống ẩn cư trong rừng.
[91] Không nhàn xứ 空閑處. VCX: a-luyện-nhã xứ 阿練若處. VCS
(T38n1782_p1067a19), »A-luyện-nhã xứ 阿練若處 (Skt. araṇyātana), đây gọi nhàn tịch sở 閑寂所. Cựu dịch
là
a-lan-nhã 阿蘭若. Tức chỗ trống vắng cách thôn xóm
trên 2 dặm. Sống ở đây, không cùng vật đua chen, có thể tu vô tránh.»
[92] Tu hành địa 修行地. VCX: du-già sư địa 瑜伽師地, chỉ trình độ tu
tập. Skt. yogācārabhūmi.
[93] Trí nghiệp 智業. Triệu nói, «Đại thừa vạn hạnh phân làm 2 nghiệp. Lấy trí để nêu hành, lập riêng
trí nghiệp. Các tùy tùng của hành lập chung làm đức nghiệp.» VCX: quảng đại
diệu trí tư lương 廣大妙智資糧 (chất liệu cho trí quảng đại).
[94] Nhập nhất tướng môn .
VCX: nhất chính lý môn ngộ nhập 一正理門悟入.
[95] Tuệ nghiệp 慧業. VCX: quảng đại diệu trí tư lượng 廣大妙慧資糧 (chất liệu cho tuệ quảng đại). VCS (T38n1782_p1067b03), « Trí
(jñāna) là ba-la-mật thứ mười. Trí này có hai: 1. thọ pháp lạc; 2. thành hữu
tình...Tuệ (prajñā), là ba-la-mật thứ sáu, tuệ vô sai biệt.»
[96] VCX: Bồ-đề phần pháp.
[97] Nan Thắng Như Lai 難勝如來. Skt. Durjaya-tathāgata.
[98] Quang minh quốc độ 光明國土. VCX: Dương diệm thế giới 陽焰世界. VCS:
«Thế giới hư huyễn, cho nên nói là Dương diệm.»
Kinh
Duy-ma-cật sở thuyết, bản Việt dịch Tuệ Sỹ, PL.2546 - Nhâm ngọ, tr.47-64.