Khi sống, thỉnh thoảng suy ngẫm về
cái chết là tốt. Thực ra suy ngẫm hàng ngày càng tốt. Ðức Phật dặn chúng ta
thường xuyên suy ngẫm về cái chết vì có rất nhiều lợi lạc đạt được từ sự suy
ngẫm này.
Trước nhất chúng ta phải hiểu rõ
rằng suy gẫm về cái chết không phải là chúng ta phải trở nên rầu rĩ, sợ hãi,
không lành mạnh hay ngã lòng, hay cảm thấy như tự giết mình. Không, chắc chắn
là không, chúng tôi muốn nói rằng chúng ta nên suy ngẫm về cái chết một cách
khôn ngoan, có thể sống một cách khôn ngoan và từ bi hơn.
Thí dụ, bất cứ lúc nào tôi bị khó
chịu hay nản lòng, tôi phải (nếu tôi không quá vô tâm) suy ngẫm theo những hàng
chữ sau đây: Ðời sống ngắn ngủi, chảng bao lâu chúng ta đều sẽ chết. Cho nên
cãi nhau hay tranh giành có ích gì? Giận dữ có ích gì? Không có ý nghĩa chút
nào cả. Tốt hơn là tôi giữ sự an lạc của tôi. Tranh cãi hay giận dữ không giải
quyết được vấn đề. Nó chỉ gây ra thêm thù oán và bực mình. Nghĩ như vậy tôi có
thể bình tĩnh lại, kiềm chế mình để khỏi bị kích động bởi những cảm nghĩ mạnh mẽ,
và liên hệ với người khác một cách lịch sự và khéo léo hơn. Ðương nhiên, không
phải lúc nào cũng dễ dàng, nhưng đôi khi (có lẽ là nhiều lần) tôi đã quên và bị
kích thích của tài hùng biện và xúc cảm, nhưng khi tôi tự nhớ lại về sự ngắn
ngủi của đời sống và cái vô nghĩa của nóng giận đùng đùng, tôi có thể bình tĩnh
lại một chút và nói năng một cách lịch sự và thận trọng hơn.
Tương tự như thế, khi tôi bị dao
động hay lo lắng về một việc gì đó, tôi sẽ nghĩ rằng tất cả những lo lắng và
băn khoăn có ích gì. Cuộc đời cứ tuần tự vi tiến, cái chết chờ đợi mỗi người
chúng ta. Không ai trong thế giới này có thể thoát chết. Tử thần là người thực
thi bình đẳng vĩ đại, và là người san bằng chênh lệch trong xã hội. Cho nên,
trong khi tôi còn sống, tốt hơn là phải sống tốt hết sức mình, và điều đó có
nghĩa là sống theo Pháp, sống trong chánh niệm, từ lúc này đến lúc khác, từ
ngày này đến ngày khác, chỉ làm những điều tốt nhất mà tôi có thể, cứ thế mỗi
ngày. Suy nghĩ khôn ngoan như vậy, tôi có thể kiểm soát những lo lắng, sống nhẹ
nhàng và sung sướng hơn.
Hơn nữa, chúng ta có thể suy xét
rằng có hay không lo lắng tất cả chúng ta đều phải già và chết. Cho nên chúng
ta có thể già mà không lo lắng! Làm điều đó sẽ là khôn khéo hơn. Không ai là
người không đồng ý là chúng ta chắc chắn sung sướng hơn nếu không lo lắng. Mặt
khác, tất cả những lo lắng làm tổn thọ, khiến cho chúng ta phát bệnh sớm và
chết. Cũng bằng cách nghĩ này, chúng ta có thể kiểm soát lo lắng và sống một
cuộc đời hạnh phúc hơn. Bởi vậy, suy nghĩ về cái chết một cách khéo léo khiến
cho chúng ta rộng lượng và nhẫn nại hơn, tử tế và lịch sự hơn, cho cả chính
chúng ta và người khác.
Rồi chúng ta có thể trở nên ít bị
ràng buộc vào của cải vật chất, ít tham lam. Vâng, khi chúng ta nhận thức sâu
xa cái ngắn ngủi của cuộc đời, và không thành vấn đề chúng ta có thể có bao
nhiêu nhưng chúng ta không thể mang theo chỉ một xu khi chết chúng ta sẽ trở
nên ít keo kiệt hơn. Khi chúng ta rộng rãi một chút thì bắt đầu vui trong việc
chia sẻ và cho đi, thương yêu và quan tâm. Lúc đó chúng ta sẽ nhận thức ra rằng
đời sống không chỉ là chỉ gom góp và tích trữ của cải. Chúng ta sẽ thích rộng
lượng hơn, chia sẻ và mang niềm vui và hạnh phúc vào cuộc đời của những người
khác. Mang niềm vui và hạnh phúc cho người khác là làm cái cho đời sống có ý
nghĩa và đẹp đẽ. Ðiều đó mới đáng kể. Tình thương yêu và từ bi nảy nở và thăng
hoa trong chúng ta giống như hoa nở đẹp của cây. Chúng ta trở nên thành những
người thực sự đẹp, đắm mình trong từ bi, đáp lại bằng tấm lòng không có bất cứ
sự kỳ thị giống nòi, giáo phái, tôn giáo, địa vị xã hội vân vân... Ðời sống của
chúng ta sẽ có một luồng sáng mới và chúng ta có thể nói chúng ta thực sự hạnh
phúc và đầy tình người. Và khi cái chết đến, chúng ta không có gì nuối tiếc.
Chúng ta có thể mỉm cười với cái chết một cách hạnh phúc và an bình.
KHI BỐN TRÁI NÚI ÐỔ XUỐNG
Ðức Phật có lần nói dùng lối so
sánh để gây ấn tượng cho chúng ta sự cần thiết sống một cuộc đời có ý nghĩa.
Ngài đặt câu hỏi này với Hoàng Ðế Pasenadi: "Này Hoàng Ðế, Ngài làm gì khi
Ngài được biết bốn trái núi lớn, một từ hướng Bắc, một từ hướng Nam, một từ
hướng Ðông và một từ hướng Tây, đang tiến về hướng vương quốc của Ngài, nghiền
nát mọi vật sống và không có gì thoát khỏi?"
Hoàng Ðế Pasenadi trả lời:
"Bạch Ðức Thế Tôn, trong một thảm họa lớn lao như vậy, sự hủy diệt đời
sống con người quá lớn, và tái sinh làm người rất khó đạt được, tôi có thể làm
gì để cứu vãn mà sống một cuộc đời ngay thẳng và làm những hành vi thiện?"
Ðức Phật đã làm cho vua hiểu vấn đề: "Thưa Hoàng Ðế, tôi nói để Ngài biết
– tuổi già và cái chết đang lăn vào Ngài. Vì tuổi già và cái chết đang lăn vào
Ngài, Ngài phải làm gì?" Hoàng Ðế trả lời rằng trong hoàn cảnh như thế tất
cả việc cấp thiết là phải sống một cuộc đời lương thiện và thực hiện hành vi
tốt. Nhà vua thừa nhận tất cả uy quyền, uy thế, của cải và lạc thú mà nhà vua
hưởng như một hoàng đế, có thể khi đứng trước cái chết chỉ là con số không.
Ví thế khi chúng ta suy nghĩ một
cách khôn ngoan về cái chết, chúng ta sẽ nhận ra rằng của cải, uy quyền, uy tín
và những lạc thú nhục dục không phải là mọi thứ. Chúng không thể bảo đảm hạnh
phúc cho chúng ta. Nhiều người có chúng nhưng vẫn sống một cuộc đời sóng gió và
bất hạnh. Một số người hối tiếc đã hành hạ, áp bức và làm hại người khác trong
khi theo đuổi điên cuồng những tham vọng trần tục của họ. Sau khi đã tiến được
tới đỉnh, họ thấy là thành quả rốt cuộc không phải là thỏa mãn mà thậm chí
trống rỗng và vô nghĩa. Ðôi khi họ ước ao phải chi họ đã có nhiều thì giờ hơn
để sống với thân quyến và bạn bè và bộc lộ sự quan tâm và trìu mến hơn. Họ nuối
tiếc đã lơ là với người thân yêu. Một số người đã đạt được mức đô khá thành
công, đã thay đổi thái độ giữa chừng. Họ đã dành nhiều thì giờ hơn cho người
thân, bạn bè và xã hội và sửa soạn vì điều thiện cao cả hơn, bỏ những tham vọng
cao nhất để bằng lòng với cái ít hơn.
Nếu chúng ta biết được một số người
giàu có và thành công đã xáo trộn đời họ ra sao, chúng ta sẽ học được một bài
học từ sự lầm lẫn của họ. Một hôm tôi đọc cuốn sách với tựa đề "Những
Người Giầu Có Nhất Trên Thế Giới Thua Cuộc".Tôi thấy đây là một cuốn sách
giáo dục. Tựa đềù hoàn toàn thích đáng. Họ là những người thua cuộc trong đời
sống bất chấp của cải của họ. Vâng, tôi đã học được khá nhiều Phật Pháp trong
cuốn sách đó, làm sao mà tiền bạc và thành công không bảo đảm hạnh phúc riêng
cho họ. Thay vì họ đã không hạnh phúc bất chấp của cải và thành công của họ.
Ðọc biết về những người giàu có và nổi tiếng như Howard Huges, Mario Lanza,
Elvis Presley, Marylyn Monroe và Aristotle Onassis, đã sống và chết ra sao, tôi
không thèm muốn như họ.
Những nhân vật đầy quyến rũ như
Elvis và Monroe
chết vì ma túy quá độ, sống qua câu châm ngôn: "Từ nghèo khổ đến giàu có,
và từ giàu có đến rỗng không". Tất cả của cải và thành công của họ không
mang lại hạnh phúc mà họ tìm kiếm. Hạnh phúc vẫn tránh né họ. Họ có vẻ khá tệ
héo hon vì nóng giận cao độ, phiền muộn, sợ hãi và trống rỗng. Lấy trường hợp
của một người phụ nữ thừa kế một gia tài vô cùng to lớn, lấy chồng bẩy lần mà
không tìm thấy hạnh phúc. Bà nói với người viết tiểu sử của bà: "Tôi thừa
hưởng mọi thứ trừ tình yêu. Tôi lúc nào cũng tìm kiếm nó vì không biết nó là
cái gì". Sáu cuộc hôn nhân đầu kết thúc bằng ly dị và cuộc hôn nhân cuối
kết liễu bằng ly thân. Chung cuộc, mặc dù của cải lớn lao, người ta nói bà chỉ
là một người đàn bà đau khổ dễ bị thương tổn bị ảnh hưởng bởi cô đơn. Bà chết
vào năm 66 tuổi với một vài người bạn bên giường mà không có người chồng nào
đến. Những chuyện bi thảm như vậy, tôi chắc chắn, có thể cũng tìm thấy ở phương
Ðông.
Ðương nhiên, đề cập đến những người
khác, chúng tôi không có ý xem thường một cách tự cho là đúng. Nhưng chúng tôi
chỉ muốn nhấn mạnh tầm quan trọng về việc có những giá trị thích đáng trong đời
sống, hiểu bản chất của tình thương và từ bi thực sự. Chúng tôi cũng không có ý
lên án sự giàu có và thành công hay nói rằng bạn không nên phấn đấu vì chúng.
Không, chúng tôi không nói như vậy. Chúng tôi hiểu rõ là chúng ta phải thực tế
và hiện thực. Chúng tôi hiểu rằng nếu các bạn đang làm việc trên thế giới này
thì lý đương nhiên bạn cố gắng hết mình để kiếm được càng nhiều của cải càng
tốt. Sau hết, nếu bạn muốn làm điều thiện và giúp đỡ người khác, như xây dựng
cơ sở từ thiện, bệnh viện và trung tâm hành thiền, và cúng dường thực phẩm cho
các nhà sư và người nghèo túng, bạn cần phải có tiền. Cho nên chúng tôi không
nói là bạn không nên cố gắng làm một cư sĩ để làm giàu cho chính bạn. Nhưng
đương nhiên, trong việc kiếm của cải, bạn nên làm bằng phương tiện lương thiện,
không làm hại người khác.
Nói một cách khác, điều chúng tôi
nhấn mạnh là sự đúng mức về luân lý. Chúng ta cần có những giá trị tinh thần,
nhận thức sâu sắc là hạnh phúc không phải là sự ham mê lạc thú mà là chia sẻ và
quan tâm. Khi chúng ta có những giá trị đúng, chúng ta có thể sống có ý nghĩa
và mang niềm vui và hạnh phúc đến tất cả những người ở trong môi trường đời
sống của chúng ta. Khi chúng ta hiểu Pháp nhất là chân lý về vô thường, khổ đau
và vô ngã, chúng ta không bám víu vào danh vọng hay lợi lạc. Chúng ta có thể
sống khiêm nhường và từ bi, chia sẻ của cải và thành công, và tìm thấy niềm vui
trong việc làm cho người khác hạnh phúc. Nhưng khi chúng ta không hiểu thấu sâu
xa về những gì cấu thành hạnh phúc – mà hạnh phúc thực sự đến từ cái tâm đã
thoát khỏi tham, sân và si – rồi thì chúng ta không hiểu chúng ta có thể làm
điều sai lầm, chúng ta nhất định bị chìm vào vũng bùn nhục dục đi đến sự kết
liễu thống khổ. Cho nên điều quan trọng là chúng ta hãy suy ngẫm cẩn thận về sự
sống và cái chết, và lái vào đúng hướng, con đường thích hợp.
Ý THỨC CẤP BÁCH
Suy ngẫm về cái chết cũng có thể
mang lại cái được gọi là Samvega bằng tiếng Pali – một ý thức cấp bách có thể
tiếp sức cho chúng ta làm tất cả các điều thiện mà chúng ta có thể làm được
trước khi chết và đặc biệt là hành thiền để trải nghiệm được chân lý sâu xa hơn
và sự hiểu biết. Ðức Phật nói hầu hết mọi người tất tưởi vội vã ở bờ bên này;
họ không tìm cách vượt sang bờ bên kia. Ý Ðức Phật muốn nói chúng ta tất cả đều
bị vướng mắc vào những mưu cầu khoái cảm trong những lạc thú trần tục của đời
sống. Chúng ta không tìm cách vượt khỏi phàm trần – vượt qua sinh tử, để nếm
rượu thần tiên của hạnh phúc bất tử, Niết Bàn bất tử.
Niết Bàn là gì? Niết Bàn không thể
mô tả được mà mỗi người phải trải nghiệm nó cho chính mình. Nhưng Ðức Phật đã
cố gắng đưa ra một số ý niệm về Niết Bàn là thế nào. Thí dụ, Ngài mô tả Niết
Bàn là cái bất sinh, không nguồn gốc, không hình dáng, không điều kiện, bất tử,
hạnh phúc cao nhất, an lạc to lớn nhất. Niết Bàn tượng trưng một trạng thái bất
sinh bất diệt, không sinh hay tử. Nó được mô tả như ngọn gió thổi tắt những
ngọn lửa của tham, sân và si, sự chấm dứt của tâm và vật, sự dập tắt khổ đau.
(Ðể đọc thêm về Niết Bàn, hãy đọc cuốn "Bản Chất Của Niết Bàn", tác
giả Mahasi Sayadaw, phát hành bởi Tổ Chức Buddha Sasana Nuggaha, Rangoon, Miến
Ðiện)
Một người đạt được trạng thái Niết
Bàn, trạng thái này có thể thực hiện được trong quá trình thiền định, được gọi
là giác ngộ. Một người giác ngộ có thể là bậc A La Hán hay Ðức Phật. Sự khác
biệt giữa A La Hán và Ðức Phật là A La Hán đạt giác ngộ, bằng cách lắng nghe
một người giác ngộ khác trong khi Ðức Phật đạt giác ngộ bởi chính mình.
Người giác ngộ là người có thể trực
diện với những nỗi thăng trầm của cuộc đời bằng cái tâm điềm đạm. Qua những
thăng trầm, như thua và được, thành công và thất bại, khen và chê, đau đớn hay
thích thú, nổi tiếng hay mang tiếng, người giác ngộ vẫn thanh thản và không lay
chuyển. Họ tiếp tục lối sống ấy không phải là bị lừa dối hay không cảm thấy mà
vì đã được giác ngộ và khôn ngoan; hiểu rõ bản chất thực sự của cuộc sống, bản
chất của hiện tượng vật chất và tinh thần, bản chất vô thường, bất an cửa chúng
và không có một hạt nhân hay cốt lõi nào có thể gọi là cái ngã trong ý nghĩa
tối hậu. Nếu họ không tham đắm vào lạc thú, và thích đau đớn, không phải là họ
không cảm thấy chúng. Họ cảm thấy chúng nhưng hiểu rõ bản chất thực sự của
chúng nên họ không bị áp đảo bởi chúng. Họ có thể chấp nhận cả đau đớn lẫn lạc
thú khi chúng tới bằng trí tuệ và trầm tĩnh.
Cũng vậy đối với những hoàn cảnh
trần thế khác như khen chê, thua được. Nếu họ được khen họ không kiêu căng hay
tự cao tự đai. Họ không hãnh diện. Nếu họ bị chê, họ không buồn phiền hay ngã
lòng. Ðiều ấy không thành vấn đề với họ. Họ vững vàng và không xao xuyến vì
biết mình đã hành động đúng – không một vết nhơ của tham sân và si, động cơ
thúc đẩy họ là thương yêu-khả ái và từ bi. Họ cũng không có ý thích làm hại đến
con kiến hay con muỗi. Lương tâm của họ trong sáng, tâm trí họ nhẹ nhàng và tự
do. A La Hán sống kiếp sống cuối cùng trên trái đất và khi chết không bị tái
sinh nữa. A La Hán chấm dứt như một ngọn đèn, đạt nirodha – sự chấm dứt. Người
ây đạt Parinibbana (vô dư Niết Bàn) – có nghĩa là người ấy đạt Niết Bàn tối
hậu, sự chấm dứt tất cả cuộc sống, đạt được yếu tố an lạc tối thượng của Niết
Bàn. Bởi vậy, A La Hán trong thời Ðức Phật có câu sau:
Tôi thích thú không phải trong sự sống
Tôi thích thú không phải trong cái chết
Mà tôi chờ lúc ra đi của tôi trong chánh niệm và tự tại.
Một bài kệ khác như sau:
Vô thường là những thứ duyên hợp
Có bản chất sinh ra và mất đi
Ðã nẩy sinh rồi phải chết đi
Bình lặïng và chấm dứt là hạnh phúc thực sự.
Suy ngẫm về cái chết có thể giải
thoát chúng ta khỏi sự kìm kẹp của cám dỗ nhục dục. Chúng ta sẽ không bị lừa
dối bởi của cải vật chất mà hướng nguồn vui của chúng ta vào một cuộc đời đáng
hài lòng và bổ ích vì sự phát triển trí tuệ và từ bi. Chúng ta được khuyến
khích hành thiền hoặc, nếu chúng ta đã thực hành rồi, hãy tăng gấp đôi nỗ lực
đạt mục tiêu tối hậu giải thoát khỏi tất cả khổ đau.
SUY NGẪM DẪN ÐẾN HIỂU BIẾT VÀ CHẤP
NHẬN
Suy ngẫm thường xuyên về cái chết –
về làm sao không thể tránh được và tài sản đích thực của ta là những hành vi –
có thể khuyến khích chúng ta sống một cuộc đời lương thiện đến mức khi chết
chúng ta sẽ không sợ hãi cái chết.
Hơn nữa khi một người thân của
chúng ta chết, không thể tránh khỏi là tất cả chúng ta đều phải chết, phiền
muộn không làm đau đớn chúng ta khi chúng ta hiểu biết và chấp nhận. Ðó không
phải là vì chúng ta không động lòng hay vô tâm. Không, chúng ta có một con tim,
một con tim dễ xúc cảm. Chúng ta có thể cảm động sâu xa nhưng chúng ta cũng
biết bản chất của sự sống, và có thể chấp nhận cái chết đan dệt thành sự sống.
Giải thích người trí chấp nhận cái
chết ra sao, Ðức Phật nói: "Thấy bản chất của thế giới, người trí không
than van. Khóc lóc, rên rỉ sẽ chỉ dẫn đến khổ đau và đau đớn hơn. Nó không thể
làm người chết trở lại. Người than khóc trở nên xanh xao và ốm yếu. Người ấy đã
làm ngược với chính mình và sự than khóc của mình không đem lại gì cả."
Ðức Phật nói người khôn ngoan đã thực sự nắm vững bản chất của cuộc sống, đã
"rút ra mũi lao phiền muộn và thất vọng". "Người ấy không có sự
bám víu. Vì đã đạt được an lạc trong tâm, người ấy đã vượt qua tất cả phiền
não. Người ấy tự do."
Cho nên chúng ta nên suy ngẫm về
những khía cạnh sâu xa hơn trong những lời dạy của Ðức Phật để chúng ta có thể
trực diện với cái chết không bị phiền não mà hiểu biết. Người ra đi cũng không
muốn chúng ta mất tự chủ. Họ cũng không muốn chúng ta bị đau lòng mà hãy chấp
nhận sự ra đi của họ một cách thoải mái. Vì đã tái sinh, họ đâu còn hiện diện
để nhìn chúng ta khóc than. Khóc than và phiền muộn của chúng ta không giúp gì
cho họ cả. Cho nên cái đó thật phù phiếm. Nếu chúng ta suy xét sâu xa hơn,
chúng ta có thể thấy phiền não của chúng ta là do luyến chấp. Chúng ta không
chịu nổi sự chia ly. Nhưng nếu chúng ta suy ngẫm sâu xa hơn, và trở nên khôn
ngoan hơn, chúng ta có thể chấp nhận cái không thể tránh được. Thay vì phiền
não, chúng ta can đảm. Chúng ta có thể phản ứng một cách có nghĩa lý, giả thử
quyết định sống một cuộc đời cao thượng và gương mẫu để tưởng niệm hay tưởng
nhớ người thân. Một người khôn ngoan chắc chắn không muốn chúng ta than khóc
cho người ấy. Trái lại người ấy muốn nói: "Nếu bạn thực sự muốn tưởng niệm
hay tưởng nhớ đến tôi, xin hãy sống cuộc đời thiên, làm những hành vi thiện,
hãy tử tế với đồng loại... Ðó là tất cả những gì tôi đòi hỏi".
Khi Ðức Phật sắp nhập diệt, người ta nói hoa trời và phấn hương gỗ đàn hương từ
trên trời rải xuống khắp thân Ngài để vinh danh Ngài. Và nhạc trời cũng trỗi
dậy. Nhưng Ðức Phật cho thấy tất cả những thứ vinh danh Ngài như vậy không phải
là điều Ðức Phật muốn. "Không phải như vậy mà Như Lai được vinh danh đến
tột độ," Ngài nói. "Nhưng này A Nan, ai tôn trọng Pháp, sống đúng
Pháp, bước đúng con đường của Pháp, đó chính là cách để vinh danh Như Lai đến
mức cao nhất. Cho nên này A Nan, các ngươi
phải tự rèn luyện: Chúng ta phải tôn trọng Pháp, sống đúng Pháp, bước theo con
đường của Pháp." Và tuy chúng tôi đã nói trước đây, chúng tôi muốn nói lại
lần nữa: - Lời dặn dò cuối cùng của Ðức Phật là: "Vayadhama sankhara.
Appammadena sampadetha.- Tất cả những gì duyên hợp đều phải tan rả. Hãy gắng
lên chuyên cần (để giải thoát)."
THAN VAN KHÔNG THỂ TÁC ÐỘNG ÐẾN TRO
CỐT CỦA NGƯỜI CHẾT
Trong những kiếp trước, Ðức Phật là
một vị Bồ Tát (một vị Phật sẽ thành), cũng không biểu lộ phiền não trước cái
chết của những người thân. Ðức Phật có thể bằng tâm linh nhớ lại những tiền
kiếp của Ngài, và được biết rằng có một kiếp Ngài là một nông dân, ngài không
phiền não khi mất một đứa con trai duy nhất. Trái lại, Ngài suy ngẫm: "Cái
gì phải tan rã sẽ tan rã và cái gì phải chết sẽ chết. Tất cả đời sống chỉ là
tạm bợ và phải chết." Khi một người Bà La Môn hỏi tại sao Ngài không khóc
– phải chăng Ngài có trái tim sắt đá, Ngài không cảm động vì đứa con của Ngài –
vị Bồ Tát trả lời rằng Ngài rất quí đứa con của Ngài, nhưng phiền não không thể
mang đứa con trở lại được. "Không có than van nào có thể tác động đến tro
cốt của người chết. Làm sao tôi phải phiền não? Nó đi theo con đường mà nó phải
đi".
Trong một kiếp khác Ngài không khóc
trước cái chết của người anh và đã bị buộc tội là vô tâm, Ngài trả lời những
nguời đó không hiểu tám hoàn cảnh trần thế mà tất cả chúng sinh phải đối diện,
tức là, được và thua, hạnh phúc và bất hạnh, khen và chê, nổi tiếng và bị mang tiếng.
"Vì ông không hiểu tám hoàn cảnh trần thế, nên rên rỉ, khóc than. Tất cả
mọi thứ hiện hữu chỉ là tạm bợ và cuối cùng phải chấm dứt. Nếu ông không hiểu
điều này và vì cái vô minh của ông cho nên ông khóc và than van, tại sao tôi
phải theo ông than khóc?"
Trong một kiếp khác nữa, Vị Bồ Tát
không khóc trước cái chết của người vợ trẻ và đẹp. Trái lại, Ngài suy ngẫm:
"Cái gì có bản chất tan rã thì phải tan rã. Tất cả những gì hiện hữu đều
vô thường", và ngồi xuống một cái ghế gần đấy, Ngài dùng cơm như thường
lệ, cho thấy khả năng tuyệt vời lúc nào cũng sống trong chánh niệm. Những người
tụ tập chung quanh Ngài hết sức ngạc nhiên và hỏi làm sao Ngài có thể giữ bình
tĩnh vào lúc như thế này. Phải chăng Ngài không yêu vợ Ngài, một người rất đẹp
đến nỗi kể cả những người không biết bà cũng không cầm được nước mắt? Vị Bồ Tát
trả lời bằng bài kệ:
Vì sao tôi phải nhỏ lệ với em
Sammilllabhasini xinh đẹp kia ơi?
Em đi về cõi chết
Từ nay ta mất em.
Vì sao chàng trai yếu đuối than van
Những gì đối với hắn chỉ là vay mượn?
Hắn cũng hít vào hơi thở tử vong
Bị tước đi từng giờ bởi cái chết.
Lúc hắn đứng, hắn ngồi, đi lại hay nghỉ ngơi
Trong cái nháy mắt,
Cái chết xảy tới ngay.
Ðời sống tôi cho là thứ không vững chắc
Mất bạn bè là chuyện không tránh được
Hãy trân quý tất cả những gì còn sống
Buồn phiền em cũng chẳng sống lại đâu.
(Lược dịch ý)
Những chuyện rất ngạc nhiên như vậy
về sự tự chủ của Bồ Tát rất đáng kính sợ. Nó cũng dạy chúng ta phải suy ngẫm kỹ
và sâu xa về giáo lý để hiểu rõ chân lý của vô thường và chấp nhận sự thật về
cái chết. Có lẽ khi chúng ta đau khổ vì mất người thân, chúng ta sẽ suy ngẫm
như vị Bồ Tát này và giữ được sự điềm tĩnh.
CÁI CHẾT KHÔNG CÓ GÌ XA LẠ VỚI
CHÚNG TA
Một cách suy ngẫm khác về cái chết
để khắc phục được sợ hãi cái chết, là coi cái chết không có gì xa lạ với chúng
ta. Nổi trôi đằng đẵng trong luân hồi, vòng sinh tử bất tận, Ðức Phật nói chúng
ta đã chết đi và tái sinh nhiều lần không kể xiết – quá nhiều đến nỗi nếu chúng
ta gom tất cả xương khô lại cùng nhau, thì mỗi đống xương đó có thể cao hơn quả
núi cao nhất! Cũng vậy, Ðức Phật nói nước mắt chảy trong luân hồi vì mất người
thân nhiều hơn nước của bốn đại dương.
Ðúng, Ðức Phật nói, chúng ta đã đủ đau khổ nhiều, để hoàn toàn mỏi mệt về đời
sống, hãy tìm kiếm con đường để ra khỏi cái mê cung khổ đau, con đường để đi
đến Niết Bàn bất diệt. Nhưng không may, chúng ta ít trí nhớ nên không nhớ được
kiếp nào trong quá khứ. Làm sao mà đôi khi chúng ta không thể nhớ nổi những gì
chúng ta đã làm ngày hôm qua! Cho nên chúng ta cứ tiếp tục sống một cách tự
mãn, không có ý thức khẩn cấp gì để trau dồi trí tuệ để giải thoát chúng ta
khỏi khổ đau. Tuy nhiên trong thời Ðức Phật, có nhiều thầy tỳ kheo, kể cả Ðức
Phật dã có thể nhớ lại được tiền kiếp của mình. Ở thời nay cũng có những chuyện
của những người có khả năng kỳ lạ nhớ lại tiền kiếp của họ. Francis Story và
Bác Sĩ Ian Stevenson đã viết những cuốn sách, đưa ra tài liệu về một số những
trường hợp này.
Khi chúng ta suy ngẫm về tái sinh
chúng ta lợi trên hai phương diện:
Tóm lại chúng ta có thể coi cái
chết không có gì xa lạ với chúng ta. Chúng ta đã gặp nó nhiều lần trước đây.
Cho nên chúng ta không cần đối đầu nó bằng sợ hãi. Chúng ta có thể coi nó chỉ
là một chuyển tiếp, sự thay đổi từ cuộc sống này đến một cuộc sống khác.
Chúng ta sẽ có động cơ tìm cách ra
khỏi luân hồi, vòng sinh tử. Chúng ta có thể nghiên cứu giáo lý của Ðức Phật
sâu xa hơn. Chúng ta có thể phấn đấu mạnh hơn nữa và thực hành những lời dạy
của Ðức Phật, để phát triển lòng vị tha, đạo đức và thiền định.
CÁI CHẾT NHẤT THỜI
Trong một đường lối khác nhìn cái
chết là cái mà ta trải nghiệm hết lần này đến lần khác. Vì trong ý nghĩa tuyệt
đối, sinh và diệt liên tiếp xảy ra. Theo Ðức Phật, thức lúc nào cũng sinh ra và
chết đi. Khi thức này tan rã thì lập tức thức khác nảy sinh và cứ thế tiếp
diễn, vô tận, cho đến khi và trừ phi chúng ta thực hiện được Niết Bàn tối hậu.
Những hiện tượng về thân thể cũng sinh diệt không ngừng. Cho nên cái mà chúng
ta có chỉ là sự sinh diệt không ngừng của các hiện tượng thể chất và tinh thần.
Ở một mức độ nào đó hồ như sinh và tái sinh luôn luôn xảy ra. Trong tiếng Pali,
nó được gọi là khanika-maranam - cái chết nhất thời. Trong cuốn Thanh Tịnh Ðạo,
nó được nói đến như sau:
"Theo tuyệt đối, chúng sinh
chỉ có một thời gian sống rất ngắn ngủi, đời sống chỉ tiếp tục chừng nào mà
thức còn. Giống như cái bánh xe, dù chạy hay ngừng luôn luôn dựa vào một điểm
trên chu vi của nó, dù vậy đời sống của chúng sinh chỉ kéo dài trong lúc thức
còn. Chừng nào mà lúc này chấm dứt, thì chúng sinh cũng chấm dứt. Vì người ta
nói rằng: ‘Chúng sinh thuộc về chập quá khứ của thức đã tồn tại, nhưng không
tồn tại trong hiện tại, và cũng chẳng tồn tại trong tương lai. Chúng sinh thuộc
về chập tương lai không tồn tại, cũng chẳng tồn tại trong hiện tại, nhưng nó sẽ
tồn tại trong tương lai. Chúng sinh thuộc về chập hiện tại đã không tồn tại, nó
chỉ tồn tại trong hiện tại, nhưng nó sẽ không tồn tại trong tương lai.’"
(chuyển ngữ bởi ngài Nyanatikola
theo cuốn Tự Ðiển Phật Giáo)
Trong phạm vi này, chúng sinh chỉ
là thuật ngữ qui ước. Phân tích đến cùng, nó chỉ là một chuỗi thức sinh ra và
chết đi. Thức này chết đi thì thức kia nảy sinh - tất cả là như thế. Và chúng
ta gọi tiến trìnhï tiếp tục này là một chúng sinh. Nhưng trong ý nghĩa tuyệt
đối, không có chúng sinh – không có sự thay đổi của linh hồn hay tâm, mà chỉ có
một chuỗi thức sinh ra và chết đi, thức này tạo điều kiện cho sự sinh ra của
thức kia.
Hơn nữa cái chết thông thường mà
chúng ta trải qua vào lúc chấm dứt của tuổi thọ không chỉ là cái chết tối hậu.
Một thức khác tức khắc sinh ra nhưng trong một thân mới hay cảnh giới mới theo
tái sinh mà ta đi vào. Chỉ khi ta đã loại bỏ được những dấu vết tinh thần của
tham, sân và si, thì mới không có tái sinh. Suy ngẫm như vậy, chúng ta cũng có
thể đánh giá đúng bản chất của vô thường, khổ đau và vô ngã. Và chúng ta có thể
vượt qua cái sống và chết dễ dàng.
VẤN ÐỀ ÐÁNG SUY NGHĨ
Mỗi lần bạn nhìn vào tờ báo và gặp
mục lời cáo phó hay những thông báo về cái chết, bạn có suy nghĩ về cái chết
không? Bạn có dừng lại và suy ngẫm sự thật về cái chết của chính bạn không? Bất
cứ lúc nào cái chết đến với những người khác, chúng ta không cảm thấy nhiều về
việc đó. Người chết có thể là người xa lạ với chúng ta. Khổ đau không phải là
của chúng ta, ngoài ra chúng ta đã trở nên hoàn toàn tê liệt trước những chuyện
về cái chết – Chúng được đăng trên báo hàng ngày. Ðọc tin người ta bị giết ra
sao, nhất là trong chiến tranh,sự sống dường như rẻ mạt. Dường như không có sự
tôn trọng gì đối với sự sống. Nhưng khi cái chết đánh vào người thân của chúng
ta, chúng ta chịu đựng ra sao? Và khi chúng ta trực diện cái chết của chính
chúng ta, chúng ta có sợ chết điếng không? Vâng, mặc dầu chúng ta biết chết và
các thảm kịch xẩy ra chung quanh chúng ta, nhưng chúng ta sững sờ kinh ngạc và
không thể chấp nhận nó khi nó thực sự xẩy ra cho chúng ta.
Khi chúng ta đọc "mục tưởng
nhớ" trong báo chí, chúng ta có thể thấy tuy một người đã chết mấy năm qua
rồi, nhưng người thân vẫn còn khổ vì đau đớn bởi chia ly như thể nó mới giáng
xuống ngày hôm qua. Ðôi khi trong những thông diệp, người hôn phối hay thân
nhân công khai bầy tỏ buồn phiền mà họ vẫn còn cảm thấy và nước mắt vẫn nhỏ
xuống bởi người thân. Chúng ta hiểu đó là tình người cảm thấy như vậy. Nhưng
Ðức Phật dạy chúng ta rằng con người chúng ta có thể tự tiếp thu bằng trí tuệ
và sức mạnh để chấp nhận sự mất mát và chịu đựng một cách kiên cường. Không
phải là Ðức Phật muốn chúng ta vô tâm mà Ngài muốn chúng ta có trí tuệ để chấp
nhận sự mất mát và hiểu biết sự phù phiếm của phiền não. Nhất định Ngài không
muốn chúng ta héo hon vì phiền não, trở nên gầy gò và yếu đuối, mất tất cả lợi
ích trong đời. Ðặc biệt những người Phật Tử nên hiểu điều này và do đó chấp
nhận sự mất mát một cách kiên cường.
Nếu người Phật tử cần thiết đưa ra
thông điệp với lời cáo phó hay để tưởng nhớ trên báo, tại sao không để những
lời Pháp như: Vô thường là tất cả mọi thứ duyên hợp. Hãy phấn đấu không mệt mỏi
cho Niết Bàn vôvi; hay suy ngẫm một caùch có ý nghĩa về cái chết: Giống như hạt
sương trên ngọn cỏ chẳng mấy chốc vào lúc mặt trời mọc sẽ biến mất và không tiếp
tục tồn tại được lâu; giống như vậy đời sống của con người giống như hạt sương
rơi rất ngắn ngủi và phù du. Ta nên hiểu điều này một cách khôn ngoan, hãy làm
những hành vi thiện và sống một cuộc đời đạo đức, không ai có thể thoát chết.
Hay nếu ta muốn có tính cách riêng
tư, sao không để một thông điệp như sau: "Anh thân yêu, nếu anh có thể
biết được, anh sẽ hài lòng biết rằng con cái lớn lên rất tốt đẹp. Em đã dạy kỹ
chúng về Pháp, quý trọng những giá trị quý báu của tình thương yêu và lòng tốt,
trí tuệ và hiểu biết. Em cũng dạy kỹ chúng đừng bắt chước bạo lực và tham lam
thường thấy qua truyền thông như truyền hình và phim ảnh. Kết quả, chúng rất
hòa nhã và thân thương với mọi người. Về phần em, em vẫn giữ giới và hành
thiền. Em đang thực hành chánh niệm hàng ngày và ẩn tu một hay hai lần một năm.
Em rất an lạc và phát triển trong Pháp. Em cố gắng không phiền não, vì anh và
em đã hiểu một chút điều Phật dạy – đó là phiền não thật phù phiếm: Nó không có
ích gì. Và em biết anh cũng chẳng muốn em phiền não, mà là sống một cuộc đời
thiên và gương mẫu.
"Tuy nhiên có những lúc, em
phải công nhận, khi em cảm thấy đau đớn, khi em thấy nhớ anh kinh khủng, nhất
là khi nghĩ đến những lúc vui cùng nhau, hạnh phúc mà chúng ta cùng chia sẻ, nụ
cười ngọt ngào và ánh mắt sáng ngời của anh, cách anh cười và chòng ghẹo. Vâng,
khi em lạc vào trong cái nhớ nhung quá khứ ấy, em phải công nhận em cảm thấy
nước mắt muốn trào ra. Nhưng anh thân thương, em có thể tự kiềm chế được. Em có
thể có chánh niệm. Em có thể quan sát cái đau đớn và chấp nhận nó. Em có thể
quan sát tư tưởng và tâm trạng em. Em có thể suy ngẫm giáo lý của Ðức Phật và
hiểu sự phù phiếm của phiền não. Em có thể hạnh phúc và trông vào các phước báu
– ít nhất chúng ta đã có những giờ phút hạnh phúc bên nhau và bây giờ chúng ta
có con cái để sống vì chúng. Em hiểu sự đau đớn đến từ sự luyến chấp và thiếu
sự hiểu biết sâu xa về bản chất của tất cả cuộc sống. Cảm ơn Ðức Phật đã dạy
chúng ta về chánh niệm, dạy chúng ta sống trong hiện tại, phải luôn luôn hạnh
phúc, trông mong vào phước báu, tắm mình trong hạnh phúc của một cuộc đời đã
sống lương thiện.
"Vậy thì, em biết lời nhắn nhủ
này đã dài rồi. Em cũng biết rằng anh không ở đâu đây để nghe. Nhưng nó làm cho
em cảm thấy dễ chịu được bầy tỏ theo cách này. Em cảm ơn anh về hạnh phúc mà
anh đã cho em, và em dành tất cả những hành vi thiện mà em đã làm, và đời sống
thiện mà nay em đã cố gắng sống, tất cả em dành cho kỷ niệm ngọt ngào và thân
thương của anh. Em cũng chúc anh, dù tái sinh tốt thế nào, cầu nguyện anh hãy tiếp
tục tu tập Pháp cho đến khi anh đạt được Niết Bàn, sự chấm dứt tất cả khổ đau,
vân vân... và vân vân..."
Thừa nhận đây là một một thông điệp khá dài mà tôi đã hơi say mê một chút.
Nhưng điều tôi muốn nhấn mạnh nơi đây là chủ đề của thông điệp, một chủ đề về
hiểu biết và chấp nhận. Ðó chỉ là đưa ra ý niệm về lời nhắn nhủ cách diễn đạt
Phật Giáo. Nó có thể được rút ngắn lại và viết đơn giản hơn. Hay ngoại trừ mục
đích giáo dục của nó (có nghĩa dạy dỗ), lời nhắn nhủ có thể là không cần thiết.
Những cảm nghĩ như vậy có tính cách cá nhân và có thể được giữ riêng tư. Khi ta
hiểu thấu Pháp, ta có thể tiếp tục sống một cuộc đời thiện và mãn nguyện.