Trong truyền thống tu tập của đạo
Phật thì Thiền đóng vai trò then chốt. Thực tập Thiền có công năng giúp ta khôi
phục trọn vẹn con người của ta, giúp ta trở thành tươi mát, định tĩnh, an lạc
và chăm chú để ta có thể nhìn sâu vào bản thân và hoàn cảnh để thấy được thực
tại của bản thân mình và hoàn cảnh. Chính nhờ cái thấy ấy mà giúp ta vượt thoát
khổ đau và ràng buộc. Một khi chúng ta trở nên một con người có an lạc và hạnh
phúc hơn, chúng ta sẽ không còn làm đau khổ kẻ khác bằng cách cư xử và nói năng
vụng về sai trái nữa ,mà chúng ta bắt đầu chuyển hoá được hoàn cảnh xung quanh
và giúp những người xung quanh được an lạc, hạnh phúc như ta. Thiền tập có công
năng giúp trị liệu và chuyển hoá những khổ đau bất an ở trong ta.
Để có thể thực tập quán chiếu và nhìn
sâu vào tự thân và hoàn cảnh xung quanh mình, chúng ta phải biết cách thức tu
tập để khôi phục lại sự toàn vẹn của con người mình, biết cách thức để làm cho
mình trở thành tươi mát, định tĩnh và chăm chú. Phương cách và nguồn năng lượng
được sử dụng để làm công việc này là Chánh niệm. Chánh niệm (Right mindfulness)
là một trong tám chi phần quan trọng của Bát chánh đạo. Chánh niệm tức là sự ý
thức, sụ có mặt của tâm ý một cách trọn vẹn, tự chủ và sáng tỏ ngay trong mỗi
giây phút của hiện tại, bây giờ và ở đây. Chánh niệm là khả năng giúp cho ta ý
thức được những gì đang có mặt, đang xảy ra trong ta và quanh ta. Năng lượng
của chánh niệm được ví như là ngồn điện năng chiếu rọi ánh sáng lên trên đối
tượng thiền quán : như chiếu rọi vào một trí giác sai lầm, một cảm thọ bất an,
một động tác, một phản ứng hoặc là một hiện tượng sinh lý hay vật lý, và làm
cho đối tượng ấy trở nên sáng tỏ, tươi đẹp và linh động. Chánh niệm có khả năng
giúp ta nhìn sâu và thấy rõ được tự tánh và gốc rễ của đối tượng mà ta quán chiếu.
Thực tập chánh niệm không phải chỉ trong lúc ngồi thiền mà phải thực tập thường
xuyên trong đời sống hàng ngày, trong lúc đi, đứng, nằm và ngồi ta đều phải ý
thức rõ và làm chủ về mỗi động tác, mỗi cử chỉ và tâm ý của ta, không để cho
bất cứ một hành động, một lời nói và ý nghĩa nào đi ra khỏi sự kiểm soát và
giác tỉnh của tâm ý. Mọi động tác ngôn ngữ và tư duy đều đặt nó dưới ánh sáng
của chánh niệm.
Người thực tập chánh niệm là người
luôn làm chủ mình, không để cho tâm ý tán thất trôi lăn theo những loạn tưởng
và bị lôi kéo bởi những âm thanh sắc tướng bên ngoài. Đức Phật sở dĩ được tôn
xưng là một bậc "Điều ngự Trượng phu" bởi vì Ngài đã nắm được chủ
quyền về thân tâm của Ngài và hoàn cảnh xung quanh một cách vững chãi và thường
xuyên. Ngài luôn an trú trong chánh niệm, trong sự tỉnh thức trọn vẹn.
Thực tập chánh niệm giúp ta trở
thành một con người tự chủ và tự do như là Đức Phật. Chánh niệm giúp ta tiếp
xúc với sự sống, giúp ta sống sâu sắc và trọn vẹn mỗi giây phút, giúp ta thực
tập quán chiếu để nhìn sâu, để thấy và để hiểu. Hoa trái của sự thực tập chánh
niệm quán chiếu đó là sự kiến đạo, sự giác ngộ và giải thoát. Trong quá trình
thực tập, những sợi dây ràng buộc (triền sử) từ từ được tháo mở, những nội kết
khổ đau như sợ hãi, hận thù, giận dữ, nghi kỵ, đam mê v.v… từ từ được chuyển
hoá, biên giới của sự chia cắt phân biệt từ từ được mở tung : và mối liên hệ
giữa ta và người trở nên dễ dàng, sự an lạc và niềm vui sống tự nhiên xuất
hiện, hành giả sẽ cảm thấy mình như một đoá hoa đang từ từ hé nở. Nguồn an lạc
của thiền tập rất mầu nhiệm là thế.
Thực tập thiền là làm lắng yên và
ngưng tất cả vọng niệm, loạn tưởng để cho tâm ý của chúng ta trở nên định tĩnh
sáng tỏ. Sự thực tập và biểu hiện cụ thể của thiền đó là đời sống có ý thức và
có năng lượng của chánh niệm. Khi đang làm gì ta có ý thức trọn vẹn về công
việc ta đang làm, khi có ý thức, có tự chủ và có sự trầm tĩnh tức là chúng ta
đang có chánh niệm, có sự tự chủ. Ngược lại, lúc làm mà chúng ta không biết là
ta đang làm, lúc đi mà không biết mình đang đi v.v…tức là ta đang ở trong tình
trạng thất niệm quên lãng vì tâm ý không có mặt một cách trọn vẹn với giây phút
đang là. Chánh niệm là một nguồn năng lượng rất sáng đẹp và quý báu ; nếu không
biết thực tập, không biết sống trọn vẹn với nguồn năng lượng ấy với mỗi phút
giây hiện tại thì chúng ta sẽ không thể nào tạo nên nguồn an lạc, vững chãi và
hạnh phúc chân thật được.
Chánh niệm là trái tim thiền tập
trong đạo Phật, là nguồn năng lượng quán chiếu không thể thiếu của một thiền
giả. Thực tập chánh niệm đưa đến định lực và tuệ giác. Thành tựu được định lực
thì ta sẽ thành tựu được tuệ giác, và nhờ tuệ giác mà ta thấy được chân tướng
của sự vật và của cuộc đời. Ta có thể xây dựng đời sống an vui và hạnh phúc cho
chính mình và mọi người xung quanh.