Vì mang tính phổ biến nên Vô
thường là một cuộc đại hóa, sự biến hóa cùng khắp, bất cứ ở đâu và
lúc nào. Dù đức Phật có xuất hiện hay không thì ngọn lửa Vô thường
vẫn cứ điềm nhiên âm ĩ thiêu đốt cả thế gian, không một phút tạm
ngừng. Vì thế, đứng về mặt tục đế hữu hình hữu hoại thì hẳn nhiên Vô
thường là chân lý bất di dịch.
Thân, tâm và cảnh giới là một dòng chảy
(quá, hiện, vị lai). Chánh báo và y baó của một chúng sinh tạo thành
dòng sông sinh mệnh, lực đẩy tạo thành dòng sông sinh mệnh chính là
sự khát ái vào những sở thuộc như sự nghiệp tài sản, danh vọng nhằm
củng cố cái Tôi (giả ngã) trong vòng luân hồi vô tận. Khi nào cái Tôi
còn bén rễ, khi nào ý thức chấp ngã còn bén rễ, khi nào ý thức chấp
ngã còn xen vào cuộc sống thì vòng luân hồi vẫn thường xoay chuyển.
Vô thường có ba:
- Nhất kỳ Vô thường - Tương tục Vô thường - Sát na sinh diệt Vô thường.
Nhất kỳ là thô tướng nhất của Vô thường,
chỉ cho sự kết thúc của một tiến trình, như sự chết của một người,
nhưng chết không có nghĩa là mất hẳn, mà chỉ là tạm vắng ở nơi này,
để chuẩn bị biểu hiện thành sự sống ở nơi khác.
- Tương tục là sự sinh diệt, băng
hoại thường xuyên trong lòng sự vật, là sự chuyển biến không ngừng,
nên sự tương tục ấy là tể tướng của Vô thường.
- Sát na sinh diệt là sự vô thường ma
mãnh nhất, nhỏ nhiệm nhất. Sát na là thuật ngữ nhà Phật hay sử dụng,
chỉ cho đơn vị ngắn nhất của thời gian. Một niệm thoáng qua trong
tâm thức có đến 90 sát na. Mỗi sát na là một tiểu niệm. Sự sinh diệt
nhỏ nhiệm của mỗi sát na chỉ có Phật trí mới thấy được. Ba phạm trù
thuộc ba phân loại Vô thường ở trên không chỉ có nơi các hiện tượng
vật lý, mà thâu gồm luôn trong các hiện tượng sinh lý và tâm lý nữa.
Kinh Pháp Hoa, phẩm Thí Dụ. Phật dạy:
"Chúng sanh bị chìm đắm trong vô số nạn khổ, thế mà không biết lại
hoan hỷ vui chơi, chẳng kinh chẳng sợ, chẳng hề biết chán, chẳng chịu
tầm cầu giải thoát. Ở trong nhà lửa tam giới cứ dong ruổi Đông Tây.
Tuy gặp đại khổ mà chẳng biết đó là nguy khốn".
Phật nói Vô thường (nhà lửa) nhằm phá
cái chấp thường của phàm phu, vì mê mờ điên đảo, vọng nhận các pháp
là thực hữu, bèn đem cái tâm Vô thường, dùng cái thân Vô thường, nắm
bắt các pháp Vô thường, cho đến mãn kiếp không bao giờ được thỏa mãn
tâm vọng cầu. Người lớn hay sống về quá khứ, tuổi trẻ hay mơ mộng về
tương lai, người tỉnh thức biết khéo sống nơi giây phút hiện tại.
Mảnh đất lập thân của người phàm là quá khứ vị lai. Nơi an thân và
lập mệnh của người tỉnh thức là hiện tại. Những kỷ niệm vui buồn quá
khứ chỉ còn là những viễn ảnh mờ xa rơi rớt lại trong ký ức. Những dự
hướng tương lại chưa đến chỉ là những bóng ma của hư tưởng. Một cuộc
vui nào rồi cũng phải qua đi. Một nỗi buồn nào rồi cũng phải nhạt
theo năm tháng. Cổ Đức có dạy: "Thời gian tợ tên bắn, ngày tháng như
thoi đưa. Vô thường chóng qua mau, gắng gỗ chớ dần dà! Ngày tháng cứ
thản nhiên trôi qua, mạng sống cũng theo đó dần dần đoạn giảm, như cá
thiếu nước, nào có vui gì...".
(Quang âm tợ tiễn, nhựt nguyệt như toa,
Vô thường tấn tốc, thiết mạc ta đà!. Thị nhựt dĩ quá, mạng diệc tùy
giảm, như thiểu thủy ngư, tư hữu hà lạc...).
Trong một giây có đến 125 triệu tế bào
chết đi, nhường chỗ cho 125 triệu tế bào khác sinh ra, trong ấy thực
không thể tìm thấy cái Tôi. Theo đây, luật Vô thường bình đẳng đối
với tất cả chúng sanh (5 uẩn), dầu là kẻ sang người hèn, kẻ ngu người
trí. Quỷ Vô thường tuy không thấy hình dạng nhưng có khả năng làm
mạng căn con người chết dần mòn. Sự nhận diện thường trực nơi tất cả
mọi đổi thay chuyển dời của cuộc sống không phải để đi đến bi quan
chán đời, mà là sự nhận diện cần thiết nhằm thực hiện sự chuyển hóa
nơi tâm thức, vốn là sự mê lầm cố hữu đang đè nặng lên thân phận kiếp
người, bình tâm mà nhận xét, vui thú thế gian tuy tạm bợ mong manh
nhưng vẫn có hấp lực phi thường, hấp lực đó cũng chính là ma lực vô
hình dẫn dắt chúng sanh trôi lăn theo sáu nẻo. Chúng sanh chịu khổ
sanh tử không khác nào con tằm mùa Xuân kéo tơ làm kén tự trói buộc
mình, cũng như con thiêu thân tự lao vào đèn chịu cái họa chết thiêu.
Nếu như không đủ phước duyên gặp minh sư dẫn dắt thì làm sao tỏ ngộ
được chánh pháp.
Cổ đức dạy: "Tuy sống một trăm năm
như trong khoảng sát na, như lượn sóng rút về biển Đông, như ánh sáng
còn sót lại của buổi chiều tà, như đánh đá nhà lửa, như ngựa câu
thoáng qua khe cửa, như ngọn đèn trước gió, như giọt sương sớm mai
trên đầu ngọn cỏ. Nếu không gặp được chánh pháp, ắt phải chịu vĩnh
kiếp trầm luân!".
(Tuy niên bách tuế du nhược, sát na, như
đông thệ chi trường ba, tợ tây thùy chi tàn chiếu, kích thạch chi
tinh hỏa, sậu khích chi tấn câu, phong lý chi vi đăng, thảo đầu chi
triêu lộ. Nhược bất ngộ ư chánh pháp, tất vĩnh đọa ư ư đồ hỷ!). Một
tâm thức mê mờ quay cuồng trong cảnh sống say chết mộng thêu dệt nên
hoàn cảnh sống, trong đó mình là tác giả. Thế nên kinh Hoa Nghiêm cho
rằng tâm chính là một đại danh họa, họa ra thân năm uẩn và thế giới y
báo:
"Tâm như người thợ vẽ
Vẽ mỗi mỗi ngũ uẩn
Trong tất cả thế giới
Đều do tâm tạo tác".
(Tâm như công họa sư
Hỏa chủng chủng ngũ uẩn
Nhất thiết thế giới trung
Giai do duy tâm tạo).
Vô thường thuộc yếu tố thời gian, là
một diễn trình đi từ nhân đến quả. Diễn trình đó nơi chúng sanh hữu
tình thì biểu hiện thành sinh, già, bệnh, chết; nơi các pháp thì có
sinh, trụ, dị, diệt; nơi thế giới thì có thành, trụ, hoại, không. Sự
thay đổi của bốn mùa, sự di chuyển của các hành tinh, vệ tinh cũng
không ra ngoài quy luật của diễn trình đó. Thế giới vĩ mô, thế giới
vi mô và thế giới trung bình cũng cùng một loại. Hễ có thành ắt có
hoại, có hợp ắt có tan. Người quán thông lý Vô thường thì liền dừng,
ấy là người tỉnh, người giác. Cái thực vĩnh cửu vốn vô hình vô tướng,
còn cái hữu hình hữu tướng chỉ là giả tạm. Nhưng sự sống vĩnh hằng
cũng không thể tìm ngoài cái Vô thường ảo mộng. Hãy bình thường trong
mọi hoạt dụng của cuộc sống, và tìm cách giải thoát ngay trong cảnh
bình thường đó. Xin thay lời kết thúc bằng đoạn thơ của Thiền sư
Thanh Đàm, thuộc đời thứ 42, tông Tào Động, khoảng đầu thế kỷ thứ 19:
"Công danh cái thế màn sương sớm
Phú quý kinh nhân giấc mộng dài
Chẳng hiểu bản lai vô nhất vật
Công phu luống uổng một đời ai"