Thật vậy, với cái lẽ“vô thường vô ngã” của cuộc đời con người đã giáo dục ta nắm bắt được qui luật vận động tất yếu của cuộc sống, thấu hiểu vị thế của mình để có phương thức hành xử đứng đắn. Con người là một thực thể sống, là chủ thể của xã hội song lại bị chi phối bởi luật vô thường. Cuộc đời nay thịnh mai suy. Địa vị, quyền chức chẳng qua cũng chỉ mong manh như “hạt sương đầu ngọn cỏ”. Nếu không hiểu điều đó con ngưởi sẽ tham lam ích kỷ chỉ biết vun vén cho lợi ích cá nhân bé nhỏ tầm thường, quên đi lợi ích chung của cộng đồng dân tộc. Con người trở thành nô lệ cho chính dục vọng của mình, thành kẻ nô dịch và bóc lột nhân dân. Trong cơ chế thị trường hiện nay, biểu hiện của tư tưởng chấp ngã là sự tham nhũng.

Tuy nhiên, “vô thường” là cách giáo dục để con người nhận chân ra qui luật cuộc sống, qui luật vận động và biến đổi, chứ không phải để con người nhìn cuộc sống là ảo ảnh. Như vậy, “vô thường” là một cặp mắt nhìn vào hiện thực để phát hiện ra những qui luật đang rì rào chảy dưới nơi địa tầng sâu thẳm của cuộc đời. Qui luật nằm ở nơi đáy sâu tiềm tàng, tiềm ẩn chi phối con người. Còn vô ngã là một kết quả của ý niệm “vô thường”. Có nhận biết cuộc sống vô thường thì mới nhận ra phép “vô ngã”. Tiến đến vô ngã, con người sẽ thoát khỏi phạm trù vốn trói buộc con người từ muôn thuở, muôn nơi … con người sẽ thực thi được một thăng hoa từ mặt đất cuộc sống. Niết bàn là vô ngã, cái nơi mà con người vẫn sinh hoạt với mọi người, vẫn ăn cơm, vẫn ở với người khác. Nhưng sống bằng cái “thân” của chính mình một cái thân cạn cợt. Con người để giải thoát tinh thần cũng được tập trung ở nơi đây, chứ không phải là một tinh thần thoát ly cuộc sống trần tục, mà ngược lại là một thái độ nhập thế tích cực, một thái độ nhập cuộc. Đó mới là một cuộc sống lý tưởng.

Nếu sống trong xã hội này nhiều khi con người mất hạnh phúc vì cảm thấy bực tức khi cuộc sống vật chất của gia đình mình thua kém những người bất tài, lười biếng hơn, hoặc buồn phiền khi xung quanh không ai hiểu mình. Tất cả những tâm trạng đó hình thành trên cơ sở ý thức cá nhân cảm thấy bị xúc phạm. Nhưng Đạo Phật dạy chúng ta nếu hiểu, bỏ cái ngã thì ngoại vật chỉ tác động chỗ trống không. Trong nghèo hèn cũng như trong giàu sang, trong yên bình cũng như trong uy vũ…  vẫn bình thản tự tại mỉm cười. Chúng ta sống tự do, con người làm chủ được chính mình. Ranh giới ngăn cách giữa ta và người bị phá vỡ.

Một khi ý thức cá nhân quá mạnh dễ dẫn đến thái độ “ ngã mạn”. Cái này sẽ tạo nên bao nhiêu phiền phức không hay cho cuộc sống. Con người có thể trở nên chủ quan, thiếu khiêm tốn, gây những điều khó chịu cho những người xung quanh, không tốt cho quan hệ giao tiếp giữa người và người. Trước hết bản thân người mang cá tính này phải chịu thiệt thòi. Họ có thể luôn mang tâm trạng bất mãn vì cảm thấy bị đối xử bất xứng. Những cuộc cãi vả, xét cho cùng, không thể loại trừ nguyên nhân chấp ngã. Ta sẽ lập tức thấy những hành động của mình là vô nghĩa đến dường nào khi đã để phí hoài bao thời khắc đáng giá của cuộc đời. Cũng do tính hẹp hòi ích kỷ mà chúng ta thường bó hẹp tư tưởng vị tha trong một giới hạn nào đó.

Vì vậy xuất phát từ quan điểm vô ngã, Phật Giáo khuyên chúng ta nên mở rộng phạm vi của cái ta bằng phương pháp sống vị tha, vị tha là một nội dung của hạnh từ bi. Nó vừa thể hiện tình đồng chí, tình đồng hương, tình đồng đạo, vừa cao quí, mãnh liệt, trong sáng như tình thương của người mẹ sẵng sàng hy sinh tất cả cho con mình.

Tư tưởng “vô ngã- vị tha” đồng nghĩa với tư tưởng “mình vì mọi người” của xã hội mới, bao hàm hai ý nghĩa: không thản nhiên thờ ơ trước nỗi khổ đau của người khác, không chỉ lo riêng cho lợi ích của bản thân, đồng thời là nguồn sức mạnh gạt bỏ mọi sự bất công, áp bức bóc lột, san bằng mọi chướng ngại trên con đường mưu cầu cuộc sống hạnh phúc chung.

Tư tưởng “vô ngã vị tha” không phải là chỗ ẩn mình cho những người ích kỷ lợi dụng chiêu bài tu hành hay từ bi để đứng ngoài cuộc chiến chống lại những lực lượng phản động lạc hậu, mà chính là vì hạnh phúc của loài người mà người tu Phật phải sống vị tha, dứt khoát đứng hẳn về phía lực lượng tiến bộ đấu tranh cho hòa bình, cho công bằng tiến bộ xã hội và tình hữu nghị giữa các dân tộc. Vì vậy trong nội dung giáo dục căn bản của học thuyết này mọi ý niệm về cá nhân chủ nghĩa, tôn thờ một thực thể tuyệt đối đều bị loại bỏ.”Ai đề cao tự ngã, khi miệt giá trị người, hạ mình với tự cao, được biết là bần tiện”(9 )

Tư tưởng giáo dục của triết lý Phật Giáo về vô ngã vị tha là sự quên mình vì người khác, mở rộng tấm lòng bao dung độ lượng với muôn loài. Vị tha của  Đạo Phật không chỉ là một sự ban phát bố thí. Nó là sự vong thân, một xả thân mà không đòi hỏi sự đền bù đáp trả. Con người vị tha cảm nhận chính mình nơi thái độ hy sinh này. Hiện thực cuộc sống của cá nhân được nâng lên tầm lý tưởng. Nhưng đó là lý tưởng từ hiện thực, của hiện thực. Một tư tưởng vô ngã vị tha, một tư tưởng giáo dục nhập thế của Phật học. Đây cũng gợi cho ta liên tưởng đến ca từ của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn :”Sống trên đời sống cần có một tấm lòng. Để làm gì em có biết không ? Để gió cuốn đi …”
Làm ra thành tích mà không ở lại để hưởng thụ. Đó chính là đích thực của vô ngã vị tha, Phật Giáo đã kêu gọi con người hãy thử đôi lần buông bỏ để thấy thế giới này xanh hơn, bầu trời trong trẻo hơn, vạn vật đáng yêu hơn, và lòng mình hòa điệu với tha nhân, vũ trụ trong một niềm hạnh phúc tuyệt vời.

II. GIÁ TRỊ NỘI DUNG TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC CỦA TRIẾT LÝ PHẬT GIÁO TRONG THỜI ĐẠI NGÀY NAY

Nội dung giáo dục của triết lý Phật giáo – một giá trị nhân bản sâu sắc