Nhiều người càng cố gắng truy tầm hạnh phúc thì nó lại càng trở
nên xa vời đối với họ, trong khi nhiều người khác đã nắm sẵn hạnh phúc
trong tay nhưng lại thả mồi bắt bóng để rồi cuối cùng hạnh phúc cũng
vuột khỏi tầm tay.
Sự thật, hạnh phúc không hoàn toàn tùy thuộc
nơi tiền tài, danh vọng mà con người đã phí sức đạt cho bằng được. Thực
tế chứng minh, lắm người đã lên đến tột đỉnh của danh vọng hay đã thành
công trong việc tạo lập một gia sản to lớn, nhưng vẫn sống một đời sống
bất an, vô vị.
Hạnh-phúc đâu phải xa vời với chúng ta đến
thế, chỉ cần hướng tâm về với chủ thể để khai thác một nguồn hạnh phúc
bất tận đang sẵn sàng chờ đợi ở nội giới mà chúng ta lãng quên để chạy
theo ngoại cảnh.
Muốn khai thác nguồn hạnh phúc nội tại đó
chúng ta phải biết một số nguyên tắc căn bản khả dĩ tạo điều kiện tất
yếu cho một đời sống an lành. Những yếu tố tiên quyết đó là gì ?
Kiểm soát
nội tâm
Tâm hồn của con người có khả năng chi phối
thể xác. Vì thế, tâm chấp chứa những niệm bất thiện thì thật là một điều
đại họa, lắm khi có thể giết chết cả một đời người. Ngược lại, nếu an
trụ trong Chánh-niệm, Chánh tinh tấn, Chánh tư duy thì tâm có khả năng
đem lại cho chúng ta một đời sống hạnh phúc, lành mạnh.
Không nên để cho trí phán đoán của chúng ta
mang nhiều thành kiến, cố chấp. Hầu hết những phán đoán hay quyết định
trong lúc bực tức hay khi hứng khởi bồng bột sẽ làm cho chúng ta ân hận
về sau. Phải giữ tâm bình tĩnh và suy xét kỹ càng thì phán đoán mới
không thiên lệch.
Đức Phật dạy: "Không một kẻ thù
nào nguy hiểm cho con bằng tâm dục vọng, lòng oán thù và tính ganh tị
của con". Thật vậy, chỉ khi nào tâm được rèn luyện và phát
triển theo đúng chánh đạo thì mới đem lại lợi ích cho mình và tha nhân.
Tâm trầm lặng không có nghĩa là yếu mềm,
tiêu cực. Thái độ trầm tĩnh của một người chứng tỏ họ là tri thức. Vì
khi gặp một hoàn cảnh cam go, nan giải mà vẫn không lo âu bối rối thì
thật không phải dễ. Sự trầm lặng đó hẳn có một sức mạnh vô song mà bất
kỳ trong mọi hoàn cảnh cũng không thể lay chuyễn được. Đó là điều kiện
tiên quyết cho một đời sống hạnh phúc, đúng như một danh ngôn Pháp đã
nói: "Sự yên lặng và bình an của tâm hồn ngọt ngào hơn các lạc thú".
Hành động
sáng suốt
Điều quan trọng không phải là tiền tài, sức
lực, học vấn, tài năng mà chính là biết cách sử dụng, và sử dụng đúng
lúc, đúng chỗ những khả năng đó để đem lại hạnh phúc cho mình và đồng
loại. Vì nếu dùng sai những khả năng sẵn có của mình thì chỉ làm cho
mình thêm sa đọa.
Chúng ta phải dũng cảm để biết cái nhu nhược
của mình, phải can đảm để biết chỗ hèn nhát của mình, phải bất khuất
khi thất bại và khiêm nhường khi chiến thắng. Phải luôn luôn giác tỉnh,
sáng suốt để không có những hành động ngông cuồng, mù quáng.
Nhiều người bỗng nhiên phát tài, hoặc thừa
hưởng một gia sản to lớn của cha mẹ để lại nhưng họ không biết gìn giữ,
phát triển hoặc xử dụng thế nào cho hợp lý, và vì thế chẳng bao lâu gia
tài bị tiêu pha hoang phí cho đến khi kiệt tận. Thường thường những của
cải không do mồ hôi nước mắt của mình tạo ra thì không có giá trị đích
thực. Phải biết sử dụng tài sản đúng mức cho mình và đôi khi vì lợi ích
của kẻ khác.
Cũng như tài sản, sức mạnh, học lực, tài
năng phải được xử dụng đúng chỗ, đúng lúc thế nào để được lợi ích cho
mình và tha nhân.
Cải tiến
chính mình cho thích ứng với hoàn cảnh
Chúng ta đang sống trong một thế giới luôn
luôn bị biến đổi, nhưng ít ai nhận chân ra được thực trạng đó. Chúng ta
không nên cố chấp vào truyền thống, tập tục hay tín ngưỡng được truyền
lại từ các bậc tiền nhân chỉ vì nghĩ rằng: "Xưa bày nay làm". Nếu mọi
người đều có óc thiển cận như thế thì làm thế nào xã hội có thể tiến hóa
được. Có nhiều truyền thống từ ngàn xưa để lại mà không lỗi thời vì
luôn luôn thích ứng với xã hội mới. Nhưng không phải vì thế mà các bậc
phụ huynh câu nệ và bắt con mình giữ đúng mọi tập tục cổ truyền.
Hãy để cho thế hệ hậu lai theo kịp đà tiến
hóa của xã hội miễn là không quá lố đến vượt qua khỏi giới hạn luân lý
căn bản. Như thế chúng ta nên tránh một cuộc xung đột giữa hai cực đoan
của nhóm người bảo thủ và duy tân. Vì cả hai đều là chướng ngại vật cho
một sự tiến hóa trung dung tất yếu của xã hội con người.
Tiến bộ trung dung tức là phải chấp nhận một
số truyền thống chân chính làm nền tảng hay làm yếu tố hướng dẫn cho
mọi trào lưu tiến hóa của xã hội. Có như thế thì xã hội của chúng ta mới
không bị cứng đọng mà cũng không tiến quá nhanh đến độ sa chân vào hố
thẳm.
Mỗi người là một phần tử tạo thành xã hội,
nên phải chịu một phần trách nhiệm về những thăng trầm, tấn thối của xã
hội trong đó mình đang sống. Chúng ta phải tự hỏi là đã làm được gì để
đóng góp vào trật tự tiến hóa của nhân loại. Đó chính là yếu tố nung đúc
tinh thần sáng tạo thay vì tự mãn với những gì đã có.
Mặt khác, ai cũng hiểu rằng "bá nhân bá
tính" nên chúng ta không thể sửa đổi mọi người cho hợp với ý mình, lại
càng không thể san bằng mọi chông gai hiểm trở để bước những bước thật
êm ái trên đường đời. Ai ra khỏi mà không mong trời yên biển lặng, nhưng
tốt hơn hết là họ nên luyện tập mọi khả năng thích ứng hầu đối phó với
phong ba bão táp xảy đến bất cứ khi nào.
Người muốn bước những bước êm đềm trên đường
đày chông gai phải mang vào chân một đôi giày an toàn; cũng thế muốn có
được một đời sống an vui tự tại phải biết cách chế ngự lục căn để sẳn
sàng đối phó và thích ứng với mọi hoàn cảnh mà không bị lôi cuốn hay
vướng mắc.
Khiêm
nhường
Người trí thức lấy khiêm tốn để đo cái sở
tri và cái sở bất tri của mình, nhờ thế họ biết được chỗ khiếm khuyết để
bổ túc và kiến thức của họ luôn luôn được mở rộng. Tự mãn là một trở
ngại lớn lao trong việc tự rèn luyện bản thân.
Chính Đức Phật đã làm cho mọi người ngạc
nhiên và kính phục khi Ngài từ bỏ vương quyền của mình để sống một nếp
sống từ tốn; và khi Ngài trở thành bậc thánh nhân Ngài vẫn không bao giờ
tự xưng là giáo chủ. Giáo huấn của Ngài không bao giờ có vẻ tự đắc, tự
phụ.
Nhờ khiêm nhường ta không những học được
những điều hay lẽ đẹp ở người mà còn không bị người ganh tị, tật đố. Một
người tài cao như Hàn Tín thật hiếm có, nhưng vì tính tự cao tự đại nên
phải hứng chịu một hậu quả thảm khốc về sau. Trái lại, Trương Lương tuy
tài cao mà khiêm tốn nên luôn luôn được quí trọng và nhờ thế ông đã
sống một đời sống thật thanh nhàn an lạc.
Tiết kiệm thì giờ
Thì giờ quả là quí báu hơn cả vàng ngọc, vì
một ngày ta chỉ có 24 tiếng đồng hồ chứ không thể mua thêm được một giây
một phút dù với bất cứ giá nào. Một đời người thật quá ngắn ngủi để cho
ta có thể hoàn thành được lý tưởng của mình. Các nhà học giả khi đến
tuổi về chiều vẫn còn cảm thấy chưa học hỏi được bao nhiêu. Nên họ ước
sao cho ngày tháng dài ra để cho thêm thì giờ học hỏi nghiên cứu.
Nhưng trái lại, nhiều người đã không sống
trọn vẹn 24 tiếng đồng hồ một ngày để làm những việc đáng làm. Họ tiêu
pha thì giờ trong những câu chuyện ngồi lê đôi mách hoặc lo âu cho tương
lai, hối tiếc quá khứ mà không biết rằng mình đã đánh mất giây phút quí
báu nhất là hiện tại -- giây phút ngắn ngủi mà ta thực sự hiện hữu
trong cuộc đời -- cho đến khi giây phút quí báu đó vượt khỏi tầm tay rồi
mới than van hối tiếc.
Nếu bất cứ một giây phút hiện tại nào cũng
được xử dụng hợp lý thì quá khứ có gì đáng nuối tiếc và tương lai chắc
chắn phải tươi đẹp huy hoàng. Tiêu phí thì giờ không những làm hại chính
mình mà đôi khi còn làm mất thì giờ của kẻ khác.
A. De Gasparin nói rằng: "Giữa cái dĩ
vãng đã thoát khỏi tay chúng ta và cái tương lai mà ta không thể biết
rõ, còn lại cái hiện tại nói rõ bổn phận của ta."
Chúng ta phải thực hiện những gì có thể thực
hiện được ngày hôm nay, chứ không nên để đến ngày mai. Đừng để cho giây
phút hiện tại quí báu này trôi qua một cách vô vị, trong khi những bổn
phận đáng làm lại bị lãng quên hoặc hẹn lại một ngày ở tương lai chưa
chắc sẽ đến với ta.
Boileau cũng bảo rằng: "Hãy giục giã
lên, thời gian trôi và lôi cuốn chúng ta theo, chính cái lúc mà tôi nói
đây chưa chi đã đi vào quá khứ." Vì quá khứ chỉ là giấc mộng và
tương lai nào ai biết chắc sẽ ra sao nên ta phải sống và phải tiết kiệm
từng giây, từng phút trong hiện tại này.
Kiên nhẫn và chịu đựng
Hãy kiên nhẫn đối với tất cả mọi người. Sân
hận chỉ đưa đến một ngõ cụt không lối thoát. Tâm sân hận không những chỉ
làm tổn thương người khác mà còn làm hại chính mình, vì nó gây xáo trộn
cho đời sống tâm-vật-lý của ta. Một lời nói bất nhã không dằn được
trong khi tức giận cũng như một mũi tên đã lìa khỏi cung, khi đã gây
thương tích cho người khác, thì khó có thể tha thứ được dù có ngàn lần
ăn năn hối lỗi cũng đã muộn rồi.
Tục ngữ có câu "No mất ngon, giận mất
khôn". Thật vậy khi nóng giận ta dễ trở thành mù quáng. Vì thế kẻ
thù ta chiến đấu không phải ai khác mà là lòng sân hận của mình. Tâm ta
vừa là bạn đồng minh, cũng vừa là kẻ thù nguy hiểm nhất. Chúng ta phải
chiến đấu để tận diệt kẻ thù nội tuyến Tham, Sân, Si này bằng Giới, Định
và Huệ.
Hãy nhớ rằng "Một sự nhịn, chín sự lành"
đúng như người xưa đã từng kinh nghiệm và dạy lại cho chúng ta.
Dĩ ân báo oán
Muốn thắng địch thủ trước hết ta phải tiêu
diệt kẻ thù nội tuyến nguy hiểm hơn, là tâm sân hận của chính mình. Mặt
khác, nếu chúng ta bối rối, và hành động mất bình tĩnh trước kẻ thù tức
là ta vô tình mắc bẫy của họ.
Nếu ta học được điều hay lẽ đẹp ở bạn bè thì
sao chúng ta lại không học được một vài bài học quí giá nơi kẻ thù
nghịch? Đâu phải bất cứ ai thù nghịch với ta đều là xấu cả, họ chắc phải
có vài đức tính khả kính mà đôi khi ta lại không có. Một người có điểm
khả kính như thế đáng lẽ ta phải kết bạn cầu thân hơn là chỉ vì một lầm
lỗi của họ mà xem họ như kẻ thù.
Phương pháp tốt đẹp hơn cả là lấy lòng từ ái
để đáp lại kẻ đối nghịch. Mới nhìn, xem ra dĩ ân báo oán có vẻ nghịch
lý nhưng đó là phương pháp mà các bậc hiền nhân đã từng áp dụng và thành
công. Khi có một người bất bình với ta, trước tiên ta phải xem nguyên
nhân nào khiến cho người ấy bất bình. Nếu quả thật vì làm lỗi của ta,
thì ta nên nhìn nhận và chịu lỗi. Nếu chỉ vì đôi bên có chỗ hiểu lầm thì
sao ta không tìm lời lẽ hòa hoãn để bắt nhịp cầu thông cảm.
Còn nếu đối phương vì có tính ganh tỵ, háo
thắng thì chỉ có cách ổn thỏa nhất là rải tâm từ ái đến cho họ; và chính
nhờ tâm từ ái, một ngày kia có thể biến kẻ thù thành người bạn tốt.
Chúng ta hãy ghi nhớ lời khuyên của La
Cordaire: "Nếu anh muốn vui sướng trong chốc lát, cứ trả thù; nhưng
nếu anh muốn an vui mãi mãi thì hãy tha thứ ". Đó là dĩ ân báo oán
vậy.
Hòa điệu sống
Lịch sử nhân loại chứng minh rằng những kỳ
thị màu da chủng tộc, sự cuồng tín và lòng tham vọng đã đem lại nhiều
bất hạnh cho con người. Những kẻ khát khao quyền uy, tiền tài, danh
vọng, nếu được cộng thêm vào tính ganh tỵ thì chẳng khác nào là đổ thêm
dầu, họ đã không đóng góp được gì cho hòa bình an lạc của đồng loại mà
luôn luôn gieo rắc nhiễu hại cho kẻ khác.
Họ không biết hòa điệu sống, vì quên rằng
nếu ta muốn sống một cách thái hòa, hạnh phúc thì phải để cho kẻ khác
được sống thanh bình, an lạc. Và họ lầm tưởng rằng họ có thể sống thanh
bình trên sự đau khổ của kẻ khác, nhưng thật ra họ là những kẻ đau khổ
nhất trên đời.
Chúng ta có thể biến thế giới này thành một
thiên đàng hay địa ngục trần gian căn cứ trên khả năng biết hòa điệu
sống hay không. Phải biết sống phù hợp với những định luật tự nhiên, như
định luật nhân quả, nghiệp báo, vô thường, duyên khởi để chúng ta không
còn bối rối hay khó chịu mỗi khi gặp những khó khăn trên đường đời.
Đừng tưởng rằng sống phù hợp với những định
luật tự nhiên đó tức là chúng ta không tiến hóa. Chính con người tiến
hóa hay không là do mức độ thích ứng với những định luật này nhiều hay
ít. Bằng chứng là khoa học đã ứng dụng những định luật tự nhiên hay
những nguyên lý căn bản để phát minh và chế tạo.
Tất cả những môn Xã-hội học, Tâm-lý học,
Đạo-đức học, Kinh-tế học... đều có những định luật riêng của nó. Nếu
những định luật này được áp dụng đúng mức thì chắc chắn nhân loại sẽ
sống trong hòa bình, an lạc.
Đáng tiếc là một số người sau khi đã có thế
lực, tiền tài lại muốn vượt ra khỏi nhịp sống tự nhiên, hy vọng tìm được
một chân trời mới lạ. Và quả thật họ đã đạt được một chân trời mới,
nhưng đó không phải là chân trời hạnh phúc mà là một địa ngục tràn gian
với đầy đủ cực hình thảm khốc: tranh chấp, giết chóc, thù hận.
Chấp nhận phê bình
Tục ngữ ta có câu: "Mật ngọt chết ruồi" và
"Thuốc đắng đả tật". Lời khen trông có vẻ ngọt ngào nhưng chỉ làm cho ta
thêm cao ngạo tự đắc. Trái lại, lời phê bình chỉ trích xem ra thật là
cay đắng nhưng có thể giúp ta sửa chữa được nết hư tật xấu. Vì thế mà
người ta có lý khi nói rằng: "khen là thù, chê là bạn".
Chúng ta phải can đảm đón nhận những lời chỉ
trích, vì trong số những lời chỉ trích đó hẳn phải có điều đúng với sự
thật, khi đó ta phải cố gắng sửa sai và thành thật cám ơn người đã chỉ
trích mình hơn là oán giận, tự ái. Đành rằng lòng tự ái được đặt đúng
chỗ là một đức tính giúp cho ta tiến bộ. Nhưng tự ái quá đáng, nhất là
trong trường hợp bị người phê bình thì chẳng những không có lợi gì cho
ta mà còn gây thêm oán thù.
Mặt khác, khi thấy người lầm lỗi ta cũng nên
tìm cách phê bình khéo léo để sửa sai cho họ, bằng không thì im lặng
còn hơn làm cho họ mất thể diện. Chúng ta phải nhớ rằng: "Lầm lỗi mà ta
thấy nơi tha nhân là phản ảnh những làm lỗi của chính mình". Vì đã làm
người thì ai cũng có cái xấu cái tốt như nhau. Câu tục ngữ: "Suy bụng ta
ra bụng người" không phải là không có lý. Họ chỉ hơn kém ở chỗ có biết
lánh xa những cái xấu và làm những điều tốt hay không mà thôi.
Vả lại, ngoại giới phản ảnh tâm trạng của
mỗi cá nhân. Lúc ta buồn, vui, hờn, giận thì ngoại cảnh cũng bàng bạc
những tâm trạng đó. Một người bất chánh thấy hành động của người khác
tương tự như mình đều cho là bất chánh, nhưng sự thật vị tất đã là thế.
Như vậy ta nên hoan hỷ chấp nhận lời chỉ
trích đúng dù với thiện tâm hay ác ý. Nhưng khi phải phê bình kẻ khác
thì ta chỉ nên phê bình với lòng từ ái.
Hãy tự thanh lọc trước
Trong kinh Dhammapada (Pháp Cú), Đức Phật
dạy:
Attànam ce tathà kayirà
Yathãnnã manusàsati
Sudanto vata dammetha
Attà hi kira duddamo (Dhammapada 159)
(Dạy người như thế nào, tự mình hành
động như thế ấy.
Chính mình hãy tự kiểm soát đầy đủ rồi mới dạy kẻ khác.
Vì kiểm soát được mình mới thật là khó).
Thật là hữu lý khi chúng ta lo tròn bổn phận
của mình chứ không xen vào công việc của người khác. Nếu chính mình
chưa rành công việc thì dù có xen vào để tiếp tay cho kẻ khác thì cũng
chỉ làm cho người vướng bận thêm, lắm khi còn bị người khác oán trách,
và vô tình ta làm ơn lại mắc oán. Như vậy ta nên áp dụng câu "Cá
nhân tự tảo môn tiền tuyết, mạc vấn tha nhân ốc thượng sương" (Mỗi
người hãy tự quét tuyết trước sân mình. Đừng thắc mắc tại sao sương rơi
trên mái nhà người khác) để tự cải thiện mình. Khi mình đã được cải
thiện thì tự nhiên đã nêu một gương lành cho kẻ khác.
Đức Khổng Tử cũng dạy lấy tu thân làm căn
bản trước khi muốn tề gia trị quốc hay bình thiên hạ. Nhiều người khi
nghe nói Bồ-Tát vị tha thì nghĩ rằng cứ đi lo việc cho thiên hạ tức là
trở thành Bồ Tát. Nhưng càng lo việc thiên hạ, thiên hạ càng xua đuổi,
mạt sát vì thật ra họ chưa đủ tư cách, đức độ và trí tuệ của một vị Bồ
Tát thật sự. Thì ra, muốn trở thành Bồ Tát phải tự rèn luyện đầy đủ
Bi-Trí-Dũng trước đã.
Không lo
âu phiền muộn
Một sự lầm lẫn đáng trách của con người là
quá lo âu cho tương lai và nuối tiếc quá khứ. Đại Đức Dhammananda dạy
rằng: "Bí quyết của một đời sống hạnh phúc và thành công là cố gắng làm
những điều đáng làm trong hiện tại, không lo âu tương lai, không nuối
tiếc quá khứ".
Chúng ta không thể trở về quá khứ để làm
những việc đã rồi , cũng không thể đến trước trong tương lai để thực
hiện những chương trình chưa được thực hiện trong hiện tại, hay để xem
những gì xảy ra ở đó. Người Anh có hai câu tục ngữ rất phù hợp với bí
quyết sống không lo âu phiền muộn này. Họ nói rằng "Let bygones be
bygones" nghĩa là hãy để cho cái gì đã qua trở về với quá khứ. Và "Never
trouble trouble till trouble troubles you". Đừng bao giờ lo âu về những
phiền phức chưa đến.
Trong Truyền Đăng Lục có ghi:
Dục tri tiền thế nhân
Kim thân thọ giả thị
Dục tri lai thế quả
Kim thân tác giả thị
(Muốn biết cái nhân trong đời sống quá
khứ hãy nhìn cái kết quả ta thu gặt trong hiện tại và muốn biết đời sống
tương lai như thế nào thì hãy xem hành động của mình trong hiện tại.)
Nếu thấy ta có sai lầm trong quá khứ thì hãy
ráng cải thiện lấy mình trong hiện tại. Và muốn cho tương lai huy hoàng
thì cũng hãy tạo điều kiện lành trong chính hiện tại này.
Vậy không cần lo âu tương lai, nuối tiếc quá
khứ, hãy sống trong hiện tại; hãy tạo cho hiện tại một đời sống an
lành, vì giây phút hôm nay là hiện thân của cả tương lai lẫn quá khứ.
Tóm lại, kiểm soát nội tâm, hành động sáng
suốt, thích ứng hoàn cảnh, khiêm nhường, tiết kiệm thì giờ, kiên nhẫn,
dĩ ân báo oán, hòa điệu sống, chấp nhận phê bình, tự giác, không lo âu
phiền muộn là những bí quyết của một đời sống hạnh phúc. Thật ra chúng
ta có rất nhiều phương pháp để tạo cho mình một đời sống an lành, nhưng
chung qui cũng gói ghém trong lời dạy sau đây của Đức Phật:
Kàyena samvara sàdhu
Sàdhu vàcàya samvaro
Manasa samvaro sàdhu
Sàdhu sabbatthà samvaro
(Giữ thân trong sạch hạnh phúc biết bao.
Giữ khẩu trong sạch hạnh phúc biết bao.
Giữ ý trong sạch hạnh phúc biết bao.
Tất cả được trong sạch quả thật là hạnh phúc cao quí.)
Trích
từ sách Con đường
hạnh phúc