Làm kinh tế theo quan điểm Phật giáo

Nhà sư làm kinh tế không nhất thiết phải là người ngồi bán sản phẩm và đếm tiền. Mà có thể là nhà quản trị, hay nhà tư vấn về sức khoẻ tinh thần cho những nhân viên đang mệt mỏi, lo âu, bất an trong đời sống. Và với những phương pháp thực hành hữu hiệu, công ty nào áp dụng sự rèn luyện Phật giáo vào trong quản trị kinh doanh thì hiệu quả kinh tế mang lại cũng không hề nhỏ.

Chẳng hạn một công ty có thể ký kết hợp đồng với các nhà sư về các khoá tu thiền, hay các buổi thuyết giảng về đạo đức công dân, triết lý sống hay tạo thêm niềm tin vào xã hội... thì đó chính là nhà sư đã tham dự vào công việc chung của một guồng máy kinh tế. Và chỉ có như vậy mới tạo ra sự bình đẳng trong cơ cấu khách quan của "kiến trúc thượng tầng" xã hội.

Sự đảm bảo cho các giá trị được xuất hiện mà đem đến niềm tin, sự an lạc thì chính khi ấy sản phẩm sẽ tiến dần đến cái đẹp và sự thăng hoa, bởi sản phẩm không đơn thuần chỉ mang một công dụng thuần vật lý hay chỉ là "cái hữu ích" mà còn tiến tới cái đẹp, cái cao cả.

Nhà sư có thể tư vấn sức khỏe tinh thần cho những nhân viên đang mệt mỏi, lo âu. Ảnh minh họa

Chính lý do này mà từ lâu, một đất nước có 2.000 năm văn hoá Phật giáo lại gặp phải những khủng hoảng trong lĩnh vực khoa học xã hội nhân văn, triết lý sống. Và thật khó để xác định một nền đạo đức quốc gia, trong khi Phật giáo có khả năng bù đắp rất nhiều vào khoảng trống của một nền luân lý xã hội.

"Tri và hành" hợp nhất, chính là vận dụng hiệu quả những nguyên tắc giáo lý theo đúng con đường Chánh nghiệp. Vì bản thân sự hiện diện và kết thúc cuộc đời tu hành của nhà sư cũng được đánh giá bằng những "công đức" (có thể gọi là những đóng góp phúc lợi) mà nhà sư ấy đã tạo ra cho đời sống hạnh phúc của xã hội: Vì hạnh phúc của số đông.

Nếu một công việc kinh doanh có thể tạo ra hạnh phúc cho số đông thì không cần phải đặt câu hỏi: Nhà sư làm kinh tế - tại sao không? mà chắc chắn lúc đó chúng ta sẽ đặt câu hỏi: Làm thế nào để kiếm được nhiều tiền giúp ích cho cộng đồng mà vẫn giữ được sự an lạc, thanh thản như các nhà sư? Đó mới là đích hướng cho những câu hỏi liên quan đến việc làm kinh tế theo quan điểm Phật giáo.

Nên kinh doanh dựa vào thực tiễn các giá trị hơn là để ý vào các nguyên tắc tranh luận nên hay không nên, bởi con đường Bồ tát đạo là con đường dấn thân vào các lĩnh vực cuộc sống để làm lợi cho cuộc sống, mà nhà sư không thể dửng dưng.

Tăng nguồn "vốn xã hội" chính là làm kinh tế một cách hiệu quả, nói như Phật hoàng Trần Nhân Tông của báu đó vốn sẵn đủ trong mỗi người, đừng nhọc lòng tìm kiếm ở bên ngoài. Thúc đẩy sự tự thắp sáng, tự điều chỉnh của mỗi cá nhân, chính là khai mở nguồn vốn xã hội sẵn đủ đó. Chẳng hạn, những thiệt hại về kinh tế do nạn phá thai, do tàn phá môi trường, do tai nạn giao thông, do hôn nhân đổ vỡ... không chỉ giảm tốc nền kinh tế mà còn gia tăng sự đau khổ trong đời sống tinh thần.

Nhà sư có thể tham gia một cách hiệu quả vào lĩnh vực này bằng các dự án cụ thể, khi ấy họ thực sự tham dự vào guồng máy phát triển kinh tế quốc gia bằng chính thước đo của hạnh phúc. Vấn đề ở đây là những cơ chế pháp luật và giáo luật nào sẽ được áp dụng để thúc đẩy những nhà sư và người Phật tử tham gia vào các dự án có khả năng định hướng và làm đổi thay lối sống cộng đồng.

Trong kinh Kutadana - Trường Bộ kinh, Đức Phật nói với vua Mahàvijita rằng: "Những vị nào trong quốc độ của nhà vua nỗ lực về nông nghiệp và mục súc, tôn vương hãy cấp cho những vị ấy hạt giống và thực vật. Những vị nào trong quốc độ nhà vua nỗ lực về thương nghiệp, tôn vương hãy cấp cho những vị ấy vốn đầu tư. Những vị nào trong quốc độ nhà vua nỗ lực quan chức, tôn vương hãy cấp cho những vị ấy vật thực và lương bổng. Khi những người này chuyên tâm vào nghề riêng của mình thì sẽ không nhiễu hại quốc độ nhà vua. Và khi ngân quỹ nhà vua được dồi dào, quốc độ sẽ được an cư lạc nghiệp".

Khủng hoảng triết lý sống thì cần phải có những triết lý có khả năng chống lại sự khủng hoảng này. Và Phật giáo gần đây, không phải ngẫu nhiên được Liên Hiệp Quốc lựa chọn như một nguyên tắc sống, có khả năng định hướng cho sự phát triển hài hòa. Sự thâm nhập giữa kinh tế và cạnh tranh giống như một "cuộc chiến" giành thị phần. Chính vì vậy nguồn gốc của những tư tưởng "bạo lực" trong kinh tế đã trở thành một quán tính sống mà sau này người ta lý thuyết hoá nó trở thành những "quy luật".

Không dễ để trở thành nhà quản trị kinh tế tài ba

Sự cạnh tranh trong lợi nhuận đã khiến cho thế giới trở nên mất cân bằng và thiếu sự dung hòa. Chính sự thiếu dung hoà trong cạnh tranh kinh tế đang dẫn đến sự thiếu dung hoà trong các lĩnh vực khác của cuộc sống. Hãy nhìn vào cách người ta đi đường, xếp hàng trong mua bán, tranh nhau lên tàu xe... thì sẽ tỏ mờ nhận ra những tác động của việc khủng hoảng triết lý sống.

Vì vậy giữ vai trò dung hoà để làm cho nguồn vốn xã hội tự phát sinh thì đó chính là mục đích phát triển nền kinh tế xanh. Kinh tế xanh là kinh tế đảm bảo được những yếu tố phi bạo lực, phi cưỡng đoạt. Lợi nhuận là một sự chia sẻ cho những hoạt động vì lợi ích cộng đồng. Nguyên tắc đạo đức quốc gia là một phần để chuyển biến nền kinh tế khi theo đuổi những mục đích hài hoà và hạnh phúc. Một phần đáng kể đó là một nền kinh tế cạnh tranh bình đẳng, minh bạch, công khai, ít những tiếng than thở về bóc lột, tham nhũng, hối lộ, chạy chức quyền, chạy dự án... Đó cũng chính là một nền kinh tế giảm thiểu khổ đau.

Trong kinh Ánh sáng hoàng kim, Đức Phật giảng: "Quốc dân tạo ác nghiệp, quốc vương không cấm đoán, thế là phi chánh pháp, không đúng cách trị đuổi. Thấy ác mà không chặn, phi pháp tự tưới lớn, thế là trong vương quốc, gian trá ngày càng nhiều. Quốc vương thấy quốc dân, làm ác mà không ngăn, thì chư thiên Đạo Lợi, cùng sinh ra phẫn nộ. Nên quốc chính thương tổn, dối trá lan khắp nước, bị ngoại thù xâm lược, huỷ diệt cả quốc vương. Nhà ở với đồ dùng, tài sản đều tan hoang, nịnh và láo đa dạng, chiếm đoạt hại lẫn nhau...".

Trả lời câu hỏi xu hướng sống hiện nay của con người luôn hướng về lòng vị tha hay ích kỷ thì sẽ trả lời được câu hỏi cho một nền đạo đức quốc gia. Và chính nó sẽ tháo gỡ cho cuộc khủng hoảng triết lý sống mà nhiều người đang cảnh báo. Khắc phục trước tiên chính là ưu tiên cho văn hoá, nhằm cân bằng lại sự phát triển kinh tế đã khiến cho chiếc đòn gánh đời sống trở nên mất cân bằng nghiêm trọng.

Sự mất cân bằng đó lại chính là cơ sở của những xung đột xã hội ở các tầm mức khác nhau. Chính vì vậy cần phải hiểu vấn đề nhà sư "làm kinh tế" bằng cách khai mở nguồn vốn xã hội sẵn đủ ở nơi mỗi con người, không phân biệt là tại gia hay xuất gia. Nguồn vốn đó có sinh lời hay không, còn tuỳ thuộc vào khả năng và sự nỗ lực dấn thân của mỗi cá nhân vì những giá trị và ích lợi chung của cộng đồng.

Do đó, nếu chỉ hiểu đơn giản, hạnh phúc chỉ là sự tìm kiếm vật chất, hay cần phải làm giàu tiền bạc cho thật nhiều để giúp đỡ người khác, thì chính bản thân nền kinh tế sẽ trở nên khập khiễng. Đó không phải là một nền kinh tế mà các quốc gia tiến bộ mong đợi, và khi đánh giá sự tăng trưởng GDP cũng nên tiến hành song song với việc đánh giá sự tăng trưởng của chỉ số hạnh phúc quốc gia.

Quyền "chiến thắng chính mình" được thử thách qua các trở ngại, đó là bản lĩnh được tôi rèn của bất cứ nhà kinh doanh nào muốn bước chân vào thương trường, nhà sư cũng không ngoại lệ. Như vậy, người dấn thân không thể mơ hồ về khả năng của mình hay ỷ lại vào một sự ban phát vô hình. Quyền tự chủ con người khi làm ra đồng tiền cũng chính là quyền tự chủ của con người khi sử dụng đồng tiền.

Và quyền tự chủ ấy không cho phép lãng phí đồng tiền vào "lòng thương hại" không do mình tự chủ, ở đó lòng từ bi phát khởi ngay khi ích lợi được chia sẻ một cách có trí tuệ và hữu ích. Lười biếng, ưa hưởng thụ mà mong bước chân vào làm giàu thì chính bản thân nó đã trái ngược với các nguyên tắc nhân quả trong hành động.

Nếu chỉ hiểu đơn giản, hạnh phúc chỉ là sự tìm kiếm vật chất, hay phải làm giàu tiền bạc cho thật nhiều để giúp đỡ người khác, thì chính bản thân nền kinh tế sẽ trở nên khập khiễng. Ảnh minh h

Vấn đề cần đặt ra là sự ích kỷ trong bản thân mỗi con người có thể khiến nhà sư kiếm tiền và sử dụng đồng tiền đúng mục đích hay không? Điều đó tồn tại chủ yếu vào triết lý sống mà các giá trị Phật giáo đã tạo nên trong quá trình nhà sư nhận thức và trải nghiệm đời sống tu hành trước những cảnh bất hạnh hay khổ đau của đồng loại.

Nhà sư có triết lý sống thì bước vào kinh doanh sẽ không khủng hoảng, nao núng ngay cả khi nhà sư không thể làm tốt hơn để duy trì một công ty. Nhưng nếu nhà sư tham dự vào nền kinh tế bằng trách nhiệm xã hội và những ràng buộc của cơ sở pháp lý thì nhất định sẽ không cho phép nhà sư thất bại, vì đồng tiền đó là công sức của rất nhiều người.

Không dễ để một nhà sư trở thành nhà quản trị kinh tế tài ba. Cũng không dễ để nhà sư quản lý hết các bộ óc thế tục, bởi tiến trình "thế tục hoá" diễn ra ngay trong chính bản thân nhà sư, đặc biệt khi các mối quan hệ xã hội thân tộc, huyết tộc còn ảnh hưởng nặng nề. Sự tham lam, ích kỷ và lối sống hưởng thụ thực dụng chính là rủi ro lớn nhất trong kinh doanh của người tu hành. Dù giáo lý Phật giáo luôn mang đậm tinh thần "khế lý, khế cơ" nhưng đứng trước pháp luật mọi người đều bình đẳng.

Cho nên chúng ta khó có thể khuyến khích nhà sư làm kinh tế theo cách suy nghĩ đơn thuần là làm giàu của cải. Vì bản thân nhà sư muốn tham dự vào guồng máy kinh tế, nhà sư cần phải được đào tạo về cơ bản những lĩnh vực thuộc về kinh tế học (nói theo tinh thần Phật giáo là "ngũ minh").

Và nếu như vậy chắc chắn sẽ xảy ra sự phân loại trong các nhà sư và dẫn đến phá vỡ dần cấu trúc của tăng đoàn, bởi vốn dĩ người Phật tử luôn đòi hỏi nhà sư cần phải chú trọng nhiều hơn đến việc làm giàu cho đời sống tinh thần, cũng như hạnh phúc tinh thần của chúng sinh.

Nhà sư không nên làm kinh tế, vì...

Nhà sư muốn chạy đuổi theo thế gian qua sự cạnh tranh kinh tế, thì bản thân nhà sư phải xác định được, hay chí ít có một lý thuyết về giá trị làm điểm tựa cho những mục đích kinh tế xanh, làm lợi cho cộng đồng. Có thể thông qua nhà sư mà huy động các nguồn vốn xã hội để thực hiện những mục tiêu này. Lúc đó, cần phải nhắc đến những giá trị xuyên suốt mà Đức Phật đã chỉ dạy.

Ngay cả khi làm kinh tế để yêu nước, làm lợi cho tổ chức... cũng không thể đi ngoài những mục tiêu của kinh tế "phi bạo lực", và không thể làm kinh tế để khai thác kiệt quệ nguồn tài nguyên thiên nhiên, chống lại tự nhiên, hay chống lại tương lai lâu dài của loài người.

Không những thế cần tuân thủ luật Phật và những nguyên tắc của Tăng đoàn về việc thụ dụng của cải. Nếu tài sản kinh doanh chỉ thuộc về sở hữu của cá nhân nhà sư đó thì sẽ dẫn đến những hệ quả tiêu cực, nếu không muốn nói là di hại cho mai sau. Thế nên, việc kinh doanh của nhà sư phải được hiểu như việc thực hành Bồ tát đạo, trong đó có sáu nguyên tắc: bố thí, trì giới, nhẫn nhục, tinh tấn, thiền định, trí tuệ. Tài sản đó cần được tư tưởng "Bố thí ba la mật" dẫn dắt với một cộng đồng Tăng già có uy tín đảm bảo.

Trong kinh Bố thí, Đức Phật dạy: "Các Tỳ Kheo, có hai loại bố thí - tài thí và pháp thí; trong hai loại bố thí này, pháp thí là cao nhất. Các Tỳ kheo, có hai sự phân phát: Phân phát của cải và phân phát đạo pháp; trong hai sự phân phát này, phân phát đạo pháp là cao nhất. Các Tỳ kheo, có hai cách giúp đỡ (nhiêu ích - anuggaha): Giúp đỡ của cải và giúp đỡ đạo pháp; trong hai cách giúp đỡ này, giúp đỡ đạo pháp là cao nhất".

Ở Kinh Tăng Nhất A Hàm, Ðức Phật cho biết có bốn pháp đưa con người đến hạnh phúc trong đời hiện tại:

1)     Phải mẫn cán và cương quyết, tận tâm và hăng hái trong nghề nghiệp, bất cứ nghề nào, và phải thông thạo nghề ấy.

2)     Phải gìn giữ lời lãi chính đáng làm ra do mồ hôi công sức của mình, đừng để cho kẻ gian tham trộm cắp.

3)     Phải có bạn lành, trung thành, học thức, đạo đức, quảng đại, trí tuệ để giúp mình giữ vững con đường chân chính và xa lánh nẻo tà.

4)     Phải tiêu xài cho có chừng mực, tùy theo hoa lợi của mình. Không phung phí, không bủn xỉn, nghĩa là chẳng nên tích trữ vì bủn xỉn và cũng chẳng nên buông thả xa hoa. Nói cách khác, phải sống cho vừa phải với tài sản sự nghiệp của mình.

Không thể làm kinh tế để khai thác kiệt quệ nguồn tài nguyên thiên nhiên, chống lại tự nhiên. Ảnh minh họa

Ðức Phật chỉ dạy bốn đức để đưa đến sự hạnh phúc: a) Phải có đức tin và tín nhiệm nơi giá trị cao thượng của đạo đức, tinh thần và trí tuệ. b) Không sát sinh hại vật, không trộm cắp, không lường gạt, không tà dâm, không nói dối, không sử dụng các chất gây nghiện, gây say. c) Phải bố thí, quảng đại, không tham luyến. d) Phải khai thông tuệ giác để tận diệt nguồn gốc của sự khổ hầu tiến đến đạo quả Niết Bàn.

Kinh tế Phật giáo còn được nhìn nhận trong những lý giải vô thường, mà chính dân gian đã đúc kết "không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời". Nên hiểu "họ" và "đời" ở đây là một sự phiếm chỉ cho những khả năng thay đổi bất ngờ và vai trò của cá nhân trong việc duy trì và sử dụng tài sản. Sự huỷ hoại của cải có thể đến trong một vài giờ, một vài năm, cho đến một vài chục năm. Hiện thực chỉ ra, trong khi nắm giữ của cải, sự do dự khi chia sẻ (kinh tế) giữa ngôi chùa lớn với ngôi chùa nhỏ, đã cho thấy không đơn giản để nhà sư làm kinh tế khi những động lực hành Bồ tát đạo còn chưa thuần thục.

Bằng không, việc nhà sư làm kinh tế cũng không ngoài cuộc chạy đua để dồn tụ của cải nhằm phát triển ngôi chùa của mình giống như một "công ty" không hơn không kém. Nếu không trả lời được câu hỏi này, có lẽ nhà sư không nên làm kinh tế, vì trước sau, chính nhà sư là người sẽ khoét sâu thêm khoảng cách giàu nghèo vốn đang gia tăng trong xã hội, mà vốn dĩ của cải được nhìn nhận theo tinh thần Phật giáo là luôn luôn vô thường, không bền vững.

Mặt khác, những cơ sở pháp lý hay hệ thống kinh tế liên quan, chưa có nhiều điều kiện để nhà sư phát triển mô hình "kinh tế xanh" của mình, đặc biệt khi nó được các đối tượng cạnh tranh khác nhắm tới vì mục đích lợi nhuận chứ không phải vì xây dựng một giá trị nhân văn hay một nền đạo đức quốc gia.

Nhà sư không bao giờ là người đứng ngoài mọi nền kinh tế, nên việc tham dự của nhà sư vào nền kinh tế không ai có thể phủ nhận hay ngăn cản, nhưng khi nhà sư đã dấn thân trực tiếp "kinh doanh" thì sẽ không thừa khi lặp lại câu hỏi: Làm cái gì, làm như thế nào và làm ích lợi cho ai?

Đại đức Thích Thanh Thắng (tuanvietnam.net)