Sau ngài Long Thọ xuất thế hoằng hóa không bao lâu, bộ phận kinh điển Bát-nhã được truyền đến Trung Quốc.
Bộ Kinh
Bát-nhã đầu tiên do vị tăng người Ấn tên Trúc Sóc Phật dịch tại Lạc
Dương vào năm 172 với nhan đề Đạo Hành Kinh (1 quyển); sau đó ít lâu có
ngài Chi-lâu-ca-sấm, người nước Nguyệt Thị dịch Kinh Đạo Hành Bát-nhã
(10 quyển). Nãm 260, Tỳ-kheo Chu Sĩ Hành nhận thấy văn nghĩa Kinh Đạo
Hành Bát-nhã tối tăm khó hiểu, bất tiện cho việc nghiên cứu giảng giải,
Ngài phát tâm đi Ấn Độ để tìm bản gốc tiếng Phạn. Ngài đến nước Vu Điền,
sao chép được 90 chương khoảng 60 vạn lời (hơn 2 vạn bài tụng). Đương
thời, người trong nước Vu Điền không cho Ngài mang về Trung Quốc, mãi
đến năm 282, đệ tử của Ngài là Phất-như-đàn (dịch ý là Pháp Nhiêu) mới
mang được kinh này về Lạc Dương. Năm 291, Sa-môn Vô-xoa-la và Trúc Thúc
Lan cộng tác dịch thành bộ kinh mang tên Phóng Quang Bát-nhã (20 quyển).
Kinh Bát-nhã Hán dịch phải trải qua 31 năm nỗ lực kể từ ngài Chu Sĩ
Hành, mới có được một bản dịch khá hoàn chỉnh, điều này cho thấy, Phật
giáo đồ Trung Quốc từ xưa đã xem trọng kinh điển hệ Bát-nhã.
Từ lúc Kinh Đạo Hành Bát-nhã được dịch
đến Kinh Phật Thuyết Khai Giác Tự Tánh được dịch vào đời Tống, trước sau
hơn 800 năm, tổng cộng số lượng kinh điển Bát-nhã đã được dịch lên đến
bảy tám trăm quyển, nhưng vẫn lấy Kinh Đại Bát-nhã do ngài Huyền Trang
dịch vào đời Đường làm tổng tập. Toàn bộ lý luận của Kinh Đại Bát-nhã vô
cùng phong phú, nhưng đều xuất phát từ một nguyên lý căn bản "Duyên
khởi tánh không". Duyên khởi nghĩa là phải nhờ vào nhiều yếu tố mới sanh
khởi. Tất cả mọi sự vật đều nhờ vào các duyên khác mà tồn tại, thì
không chắc thật, không tự tại. Chúng ta không thể nào tìm được cái thật
thể bản nhiên (tự thể) chắc thật bất biến, thường tồn bất hoại qua mọi
sự vật, vì thế mới gọi đó là KHÔNG. Chữ KHÔNG này kỳ thật là dụng ngữ
thay thế cho "Vô tự tánh". Tất cả sự vật vô tự tánh chẳng phải tự nó
sanh, chẳng từ vật khác sanh, cũng chẳng phải không có nhân mà sanh, cho
nên gọi là bất sanh (hoặc phi sanh). Diệt cũng như vậy, cho nên gọi là
bất diệt (hoặc phi diệt). Từ khái niệm bất sanh bất diệt (hoặc phi sanh
phi diệt) này có thể trình bày thành phi thường phi đoạn, phi hữu phi
vô, phi trụ phi trước, vô hành vô đắc ... Nói "ly tứ cú, tuyệt bách phi"
thật ra không ngoài việc nói đến sự biến dịch trong tất cả mọi sự vật
không có một chút gì tồn tại bền chắc, cả trên tư tưởng của chúng ta
cũng không nên có một thiên chấp nào, như vậy mới có thể hiểu đúng về
hiện tượng duyên khởi. Vì thế không nên hiểu dụng ngữ "già thuyên" hoặc
"phủ định từ" trong Kinh Bát-nhã là hư vô chủ nghĩa hoặc phủ nhận sự tồn
tại của thế giới khách quan.
"Già thuyên" trong Kinh Bát-nhã có mục
đích làm cho chúng ta hiểu được hiện tượng duyên khởi; đồng thời cũng
hiển thị đúng tính chất của hiện tượng duyên khởi. Nhân đó, các khái
niệm bất sanh bất diệt, phi thường phi đoạn trở thành tánh vô tánh của
hiện tượng duyên khởi. Tánh của vô tánh cũng chính là KHÔNG. Từ Sự duyên
khởi mà Lý thông suốt, chứ không phải thật có một vật làm thành thật
tánh của hiện tượng duyên khởi, cho nên nói là vô tánh. Nhưng vì tánh
chất xác thật của hiện tượng duyên khởi như thế, cho nên mới có thể gọi
nó là Tánh. Từ đó ta có 5 nghĩa :
1. Tánh của vô tánh chân thật, không hư dối, xa lìa điên đảo, cũng không biến dị, gọi là Chân như.
2.
Tánh của vô tánh trùm khắp tất cả chỗ của loài hữu tình trong hư không
giới, tất cả bình đẳng, không sai không khác, gọi là Pháp tánh.
3.
Pháp tánh bình đẳng, không phải là đối tượng phan duyên của tâm ý thức,
xa lìa tà niệm, vô minh không sanh, gọi là Bản tánh thanh tịnh.
4.
Chân như và tất cả pháp không hai không khác, cho nên các phiền não
tham sân si và Vô thượng Bồ-đề của chư Phật đồng thuộc về thanh tịnh.
5. Tuy nói thanh tịnh, nhưng tất cả đều vô sở đắc, gọi đó là Trung.
Hạnh Bồ-tát phù hợp với lý này là tất cả
pháp đều vô sở chấp, vô trụ vô trước, hành vô sở hành, cũng không có
một chút pháp thật nào để nói là năng tu năng chứng. Lý này so với nghĩa
lý trong Kinh A-hàm rõ ràng là có sự phát triển sâu rộng hơn. Ngài Long
Thọ là người có công rất lớn trong việc khai thác và xiển dương về
phương diện này.
Trứ tác của ngài Long Thọ được dịch sang
Hán văn khoảng 25 bộ, nhưng vẫn lấy Luận Đại Trí Độ và Trung Luận làm
trọng yếu. Sau đây xin nêu ba nghĩa chính trong toàn bộ lý luận của ngài
Long Thọ :
1. Phân định phạm vi của Thanh văn thừa
Không và Đại thừa Không. Như LUẬN ĐẠI TRÍ ĐỘ quyển 35 ghi : "Trí huệ
Thanh vãn, Bích-chi Phật chỉ quán các pháp không, chứ không thể quán thế
gian và niết-bàn là một". Quyển 38 ghi : "Niết-bàn là chân, thế gian
cũng chân; niết-bàn, thế gian không có chút gì sai khác, ấy là thật
tướng cứu cánh (tức Đại thừa Không)".
2. Phật không phá thế gian. Như LUẬN ĐẠI
TRÍ ĐỘ quyển 70 ghi : "Chỉ phá kiến chấp thế gian khởi thường, vô
thường kiến, chứ không phá thế gian. Như người mù cho con rắn là xâu
chuỗi anh lạc, người mắt sáng nói đó là rắn chứ không phải chuỗi anh
lạc. Phật phá kiến chấp điên đảo thường, vô thường của thế gian, chứ
không phá thế gian".
3. Có thể chuyển thế gian thành đạo quả
niết-bàn. Như LUẬN ĐẠI TRÍ ĐỘ quyển 19 ghi : "Bồ-tát nhờ sức Bát-nhã có
thể chuyển thế gian thành đạo quả niết-bàn. ... Do Bồ-tát được thật
tướng này, nên không chán ghét thế gian, ưa thích niết-bàn".
Các trứ tác trọng yếu của ngài Long Thọ
đại đa số đều được ngài La-thập dịch sang chữ Hán. Từ ngài La-thập trở
về trước, Phật giáo truyền vào Trung Quốc tuy đã hơn 400 năm lịch sử,
nhưng do chưa dịch hết toàn bộ kinh hệ Bát-nhã và trứ tác của ngài Long
Thọ cũng chưa được dịch, cho nên dù Phật giáo đồ Trung Quốc có duyên với
Bát-nhã thì cũng chỉ có thể tự vận dụng trí huệ của mình đã tiếp thu
được từ huyền học thanh đàm (của Lão Trang) rồi dựa vào kinh văn Bát-nhã
chưa được dịch đầy đủ mà suy đoán nghĩa lý, cho nên khó tránh khỏi kiến
giải lệch lạc. Thí dụ như trong Lục gia thất tông (*) xuất hiện thời
Đông Tấn (318 - 419), có nhà cho rằng Vô (tức là KHÔNG) có trước muôn
vật và sinh ra muôn vật, đủ thấy có nhiều Phật giáo đồ có học vấn thời
bấy giờ còn chưa hiểu rõ ý nghĩa duyên sanh tánh không. Nhưng, ngài Đạo
An thì đã có sự thể hội chính xác hơn, trong TRUNG LUẬN SỚ, ngài Cát
Tạng đã từng ngợi khen sự hiểu biết của ngài Đạo An về mặt tư tưởng
Bát-nhã là lập nghĩa đồng với ngài La-thập, TăngTriệu. Tuy vậy, qua cái
nhìn hiện nay thì ngài Đạo An hãy còn bị hạn chế bởi thời đại, trên lý
giải đại khái không sai nhưng về chiều sâu thì chưa đủ. Dù sao, ngài Đạo
An vẫn được đánh giá là một học giả ưu tú của tư tưởng Bát-nhã ở giai
đoạn đầu.
Từ ngài La-thập, TăngTriệu đến ngài Cát
Tạng, người tập đại thành tông Tam Luận hơn 200 năm (401 - 623), là giai
đoạn kiến lập tư tưởng Bát-nhã tại Trung Quốc. Trứ tác của chính ngài
La-thập lưu truyền không nhiều, hiện tại chỉ có bốn, năm mươi điều vấn
đáp liên quan đến giáo nghĩa, không đủ để thấy toàn thể diện mạo tư
tưởng Bát-nhã của Ngài. TăngTriệu, đệ tử đắc ý của Ngài, viết Bát-nhã Vô
Tri Luận, Vật Bất Thiên Luận, Bất Chân Không Luận, dùng các lý luận
"động tĩnh bất dị", "dụng tịch thể nhất", "bất tận hữu vi, bất trụ vô
vi" để giải thích nghĩa Kinh Bát-nhã. Từ đó, tư tưởng Bát-nhã tại Trung
Quốc mới nghiêm túc tách rời tư tưởng huyền học thanh đàm và nhờ đó mà
kiến lập một diện mạo riêng. Ngài Cát Tạng tự xưng là được truyền thừa
từ ngài La-thập, TăngTriệu, nhưng thời gian lại cách quá xa, và đứng về
phương diện lịch sử truyền thừa cũng không có chứng cứ, mà Ngài dám nói
như thế không phải là không có lý do. Nhân vì sau khi ngài La-thập,
TăngTriệu viên tịch, có nhiều học giả hoằng dương Thành Thật Luận, tuy
họ có nói đến mối quan hệ tương đối của pháp Không và Nhị đế, nhưng vẫn
còn chấp có thật pháp, nên không phù hợp với ý Kinh Bát-nhã. Ngài Cát
Tạng cực lực đả phá thiên chấp ấy của họ để hiển bày tông chỉ Kinh
Bát-nhã, trên ý nghĩa này, có thể nói ngài Cát Tạng là người kế thừa học
thống của ngài La-thập, TăngTriệu.
Trứ tác của ngài Cát Tạng giải thích rất
nhiều loại kinh điển, song vẫn lấy Tam Luận Sớ và các tác phẩm có quan
hệ với Tam Luận như Đại Thừa Huyền Luận làm trọng yếu. ĐẠI THỪA HUYỀN
LUẬN quyển 4 ghi : "Không hoại giả danh mà nói thật tướng, tuy nói giả
danh mà rõ ràng thật tướng. Chẳng động chân tế mà kiến lập các pháp, tuy
nói chân tế mà rõ ràng các pháp. Vì chân tế mà rõ ràng các pháp nên
không kẹt vào VÔ, vì thật tướng các pháp rõ ràng nên không bị trói buộc
vào HỮU. Không bị trói buộc vào HỮU nên không phải Thường, vì không kẹt
vào VÔ nên không phải Đoạn, đó chính là Trung đạo". Đây là phát huy ý
nghĩa Chân như và tất cả pháp không hai không khác trong Kinh Bát-nhã.
Và nói : "Bậc Thánh dùng diệu huệ của vô tâm khế hợp với hư tông của vô
tướng, tức là trong ngoài đều thầm hợp, duyên (cảnh) trí đều tịch lặng,
không biết gọi nó là gì, tạm gọi là trí huệ, tuy lập danh từ trí huệ, mà
thật ra cũng chưa xứng với cái Thể của Bát-nhã". Đoạn này giải thích
rất xác đáng chỗ của đoạn văntrên nói là "vô đắc". Hệ thống tư tưởng của
ngài Cát Tạng chẳng qua hình thành từ trong sự tranh luận với các Luận
sư Thành Thật đương thời, trên lý luận tuy kế thừa truyền thống La-thập,
TăngTriệu, song về phương thức lập lụân không khỏi chịu ảnh hưởng của
các Luận sư Thành Thật. Do đó, ngài Cát Tạng chỉ luận bàn xung quanh vấn
đề quan hệ tương đối của Nhị đế, mà không hiển bày được tinh thần hài
hòa dung nhiếp của Nhị đế và sự thể nghiệm thực tiễn tông chỉ vô đắc vô
ngại. Đây là khuyết điểm không thể tránh khỏi trong giai đoạn kiến lập
tư tưởng Bát-nhã.
Tư tưởng Bát-nhã phát triển tại Trung
Quốc hiển thị được tinh thần hài hòa dung nhiếp của Nhị đế và thể nghiệm
thực tiễn tông chỉ vô đắc vô ngại thì có tông Thiên Thai, Thiền tông và
tông Hoa Nghiêm. Từ ngài Trí Khải của tông Thiên Thai đến ngài Trừng
Quán của tông Hoa Nghiêm, thời gian 300 năm (538 - 838) là giai đoạn tư
tưởng Bát-nhã tại Trung Quốc phát triển rực rỡ. Trong đó, ngài Trí Khải
của tông Thiên Thai và Lục tổ Huệ Năng của Thiền tông có cống hiến lớn
lao nhất.
Vị Tổ đầu tiên của tông Thiên Thai là
ngài Huệ Vãn, sống vào thời Bắc Tề (550 - 577), Ngài thấu triệt đạo lý
"nhất tâm đắc tam trí" trong Luận Đại Trí Độ, rồi từ bài kệ "Pháp do
nhân duyên sanh, ta nói tức là Không, cũng tức là giả danh, cũng là
nghĩa Trung đạo" trong Trung Luận mà ngộ được "nhất tâm tam quán". Đạo
lý này truyền đến đệ tử là Huệ Tư càng được mở rộng và đầy đủ hơn. Trứ
tác của ngài Huệ Tư hiện chỉ còn hai tác phẩm đáng tin cậy là Chư Pháp
Vô Tránh Tam-muội Pháp Môn và Pháp Hoa Kinh An Lạc Hạnh Nghĩa.
PHÁP HOA KINH AN LẠC HẠNH NGHĨA ghi : "Năm
ấm, mười tám giới, mười hai nhân duyên đều là thật tánh chân như, không
có gốc ngọn, không có sanh diệt, không có phiền não, không có giải
thoát, cũng không có tu hành, không có phân biệt, sanh tử và niết-bàn
không một không khác, phàm phu và Phật không có hai pháp giới, cho nên
không thể phân biệt, cũng không thấy không hai, vì thế nói không tu
hành, không phân biệt, vì tướng không phân biệt bất khả đắc". Điều này
hoàn toàn phù hợp với nghĩa Kinh Bát-nhã. Và nói : "Như nhãn thức có khả
năng thấy, thức không có tự thể mà nhờ vào các duyên, từ duyên tánh
không, không có hợp tan, quán sát kỹ từng phần, sẽ thấy nhãn bất khả đắc
... không đoạn không thường, lúc nhãn đối sắc thì không tham ái. Vì
sao? Vì hư không chẳng thể tham ái, hư không chẳng đoạn vô minh, chẳng
sanh vô minh, lúc ấy phiền não tức là bồ-đề, vô minh duyên hành tức là
niết-bàn, cho đến lão tử cũng vậy".
Đây là quán hạnh được hình thành từ tư
tưởng Bát-nhã "duyên sanh tánh không", và cũng cho thấy giữa huệ giải và
định cảnh có liên quan mật thiết. Do đó, Ngài rất chú trọng đến Thiền
quán và lấy Kinh Pháp Hoa làm tông thú tu học. Vì Kinh Pháp Hoa chủ
trương Nhất thừa, Niết-bàn chẳng phải thật diệt độ, tướng thế gian
thường trụ, nên có thể làm đại biểu cho pháp môn Viên đốn. Đến ngài Trí
Khải, đệ tử của ngài Huệ Tư, hệ thống tư tưởng này được phát huy đầy đủ
và tông Thiên Thai mới được hình thành.
Trí Khải là vị Đại sư có trí huệ kiệt
xuất trong lịch sử Phật giáo Trung Quốc, trong ba đại bộ (Pháp Hoa Huyền
Nghĩa, Pháp Hoa văn Cú, Ma-ha Chỉ Quán) của Ngài trứ tác biểu hiện đầy
đủ sự ngộ giải sâu sắc đối với tư tưởng Bát-nhã. Ngài đã đem kinh điển
Hán dịch chia ra làm bốn giáo : Tạng, Thông, Biệt, Viên, kỳ thật là nói
về quá trình huệ giải. Trong đó, Viên giáo tức là một cách nói khéo léo
và sâu sắc về "Đại thừa Không". Tam đế viên dung của Viên giáo lấy "tam
thị" trong bài kệ của Trung Luận làm cơ sở, tiến đến sự hài hòa dung
nhiếp của nguyên lý "Không, Giả, Trung" để nói chúng tương "tức". Như
khi nói "Giả" nói "Trung" thì đã bao hàm nghĩa "Không", vì "Giả" là do
duyên sanh, thành "Trung" cũng không lìa duyên sanh, mà duyên sanh tức
"Không". Vì thế, không những trên "Không" thấy được "Không" mà trên
"Giả" và "Trung" cũng thấy được "Không", cho nên nói một "Không" thì tất
cả "Không", chẳng có "Giả", "Trung" nào mà chẳng "Không". Từ trên "Giả"
nhìn "Trung" và "Không" hoặc từ trên "Trung" nhìn "Giả" và "Không" cũng
vậy, cho nên nói một "Giả" thì tất cả "Giả", chẳng có "Không", "Trung"
nào chẳng "Giả"; một "Trung" thì tất cả "Trung", chẳng có "Không", "Giả"
nào mà chẳng "Trung". Lý luận này của Viên giáo phát huy đến tận cùng
giáo lý "tất cả pháp bình đẳng không hai không khác" trong Kinh Bát-nhã.
Ngoài ra, trong MA HA CHỈ QUÁN quyển 5,
Đại sư Trí Khải còn nói trong 1 tâm có đủ 10 pháp giới : Địa ngục, ngạ
quỷ, súc sanh, tu-la, người, trời, Thanh vãn, Duyên giác, Bồ-tát, Phật
(tức là một tâm có khả năng đưa con người vào địa ngục cho đến thành
Phật). Mỗi pháp giới lại đủ 10 Như (tướng, tánh, thể, lực, tác, nhân,
duyên, quả, báo, bản mạt cứu cánh) cấu thành 100 pháp giới (bách giới).
Một trăm pháp giới này, mỗi pháp giới lại có 30 thứ thế gian (chúng sanh
thế gian, quốc độ thế gian, ngũ ấm thế gian, mỗi thứ đủ 10 Như, cộng
thành 30) hình thành 3.000 thế gian. Đây là nói về sự phức tạp của toàn
thể pháp giới, nhưng mỗi mỗi lại viên dung với nhau, hàm nhiếp trong một
niệm tâm, cho nên nói "Phạm vi của tâm là đầy đủ cả ba ngàn (tam
thiên)". Một tâm đã như thế, thì tất cả pháp đương nhiên cũng vậy, vì
thế nói "trong một hạt bụi có quyển kinh lớn bằng đại thiên thế giới",
"một sắc một hương, không thứ nào không phải Trung đạo". Cách nói này
tuy còn mang tính huyền học, nhưng tư tưởng Bát-nhã đến đây đã thật sự
được triển khai và diện mục của Phật giáo Đại thừa càng được xác lập rõ
ràng.
Xuất phát từ lý luận trên, cũng trong MA HA CHỈ QUÁN, ngài Trí Khải nói :
"Người tạo nghiệp thập ác nếu biết được
Như Lai nói pháp nhân duyên, vô ngã, nhân, chúng sanh, thọ mạng, vô
sanh, vô diệt, vô nhiễm, vô trước, bản tánh thanh tịnh, và đối với tất
cả pháp, biết bản tánh thanh tịnh, người hiểu biết như thế rồi tín nhập,
tôi không nói người này bị đọa địa ngục và các đường ác. Sao vậy ? Vì
pháp không tích tụ, pháp không chứa nhóm phiền não, tất cả pháp bất sanh
bất trụ, do nhân duyên hòa hợp mà được sanh khởi, khởi rồi lại diệt.
Nếu tâm sanh rồi diệt, thì tất cả kiết sử (phiền não) cũng sanh rồi
diệt. Hiểu như vậy thì không phạm, nếu có phạm có trụ thì thật là vô lý !
Như căn nhà tối trăm năm, một khi đốt đèn lên, bóng tối không nói ta là
chủ nhà này, ở đây đã lâu nên không chịu đi. Đèn đốt lên thì bóng tối
liền mất, nghĩa nói trên cũng như thế. ... Nếu thông đạt các ác phi ác,
đều là thật tướng, tức là hành phi đạo mà thông đạt Phật đạo. ... Nếu
người ở trong ác cho là ác, không được tu đạo, người như vậy mãi mãi làm
kẻ phàm. Vì trong ác có đạo, cho nên tuy làm điều tệ ác mà được thành
Phật, cho nên ác chẳng chướng đạo, đạo cũng chẳng ngại ác".
"Ác chẳng chướng đạo, đạo chẳng ngại
ác", đây là một cách phát biểu gan dạ, là lý luận được triển khai từ lý
luận "Sanh tử tức Niết-bàn", "Phiền não tức Bồ-đề" trong tư tưởng
Bát-nhã. Tư tưởng Bát-nhã trải qua quá trình triển khai như vậy, hạnh
Bồ-tát mới có khả năng kết hợp với cuộc sống hiện thực của nhân quần xã
hội. Nhưng đáng tiếc là do sự hạn chế của thời đại, luận thuyết của ngài
Trí Khải vẫn còn dừng lại ở trạng thái huyền học.
Sau ngài Trí Khải viên tịch 80 năm, vị
Tổ thứ 6 của Thiền tông là Huệ Năng xuất thế hoằng pháp. Theo ĐÀN KINH,
Ngài được khai ngộ từ câu "Ưng vô sở trụ nhi sanh kỳ tâm". Về sau, Ngài
khuyên tăng tục phụng trì Kinh Kim Cang Bát-nhã theo đường lối tu học
của Ngũ tổ Hoằng Nhẫn, đủ thấy Ngài rất tâm đắc với tư tưởng Bát-nhã.
Trong phẩm Bát-nhã của ĐÀN KINH, Ngài dạy :
"Phải biết, kẻ ngu người trí, Phật tánh
vốn không sai biệt, chỉ do mê ngộ không đồng, mới có ngu trí. ... Phàm
phu tức Phật, phiền não tức bồ-đề. Niệm trước mê tức phàm phu, niệm sau
ngộ tức Phật. Niệm trước chấp cảnh tức phiền não, niệm sau lìa cảnh tức
bồ-đề. ... Ngộ pháp này tức là vô niệm, vô ức, vô trước, không sanh hư
dối. Dùng tánh chân như của chính mình, đem trí huệ quán chiếu, đối với
tất cả pháp không thủ không xả, tức là kiến tánh thành Phật. ... Vô niệm
là gì ? Nếu thấy tất cả pháp, tâm không nhiễm trước, đó là vô niệm.
Dùng thì khắp tất cả chỗ, cũng không chấp tất cả chỗ. Chỉ cần làm thanh
tịnh bản tâm, khiến cho sáu thức chạy ra sáu cửa tiếp xúc với sáu trần
không nhiễm không tạp, đến đi tự do, thông suốt vô ngại, tức là Bát-nhã
tam-muội tự tại giải thoát, gọi là hạnh vô niệm. Nếu trăm vật không
nghĩ, làm cho niệm bặt hết, tức là pháp phược, cũng gọi là biên kiến.
Này thiện tri thức ! Người ngộ pháp vô niệm, muôn pháp đều thông; người
ngộ pháp vô niệm thấy cảnh giới chư Phật; người ngộ pháp vô niệm đến địa
vị Phật".
Đoạn văn này không khác chút nào với các
đoạn văn được diễn trong Kinh Bát-nhã và Luận Đại Trí Độ ở phần trước,
nhưng Lục Tổ đặc biệt nhấn mạnh "bất thủ bất xả", "muôn pháp đều thông"
của hạnh vô niệm, và phản đối kiến chấp lệch lạc "trăm vật không nghĩ".
Đó là đem giáo lý Bát-nhã "vô đắc vô ngại" dung quán với sinh hoạt thực
tiễn hằng ngày. Nhìn theo tinh thần này, tất cả sự vật tuy biến ảo vô
thường, nhưng Chân như pháp tánh rõ ràng rất gần gũi với con người, dở
chân hạ chân đều là đạo tràng, đúng là chỗ tột cùng của cái "sẵn có".
Duy từ cái "sẵn có" này mới có thể đốn ngộ, và có một quan điểm riêng về
pháp môn tu trì của Thiền tông. Như khi luận về công đức tạo chùa, độ
tăng bố thí cúng dường của vua Lương Võ Đế, Lục tổ Huệ Năng nói :
"Thật không có công đức, đừng nghi lời
của Sơ Tổ. Lương Võ Đế tâm tà, không biết chánh pháp, tạo chùa độ tãng,
bố thí cúng dường gọi là cầu phước, không thể đem phước cho là công đức.
Công đức ở tại trong Pháp thân, chứ không tại tu phước".
Ngài luận về cầu sanh Tây phương :
"Người mê niệm Phật cầu sanh Tây phương,
người ngộ tự tịnh tâm mình. ... Người Đông phương tạo tội niệm Phật cầu
sanh Tây phương, người Tây phương tạo tội cầu sanh về nước nào ? Kẻ
phàm ngu không rõ tự tánh, không biết tịnh độ trong thân, nguyện Đông
nguyện Tây, người ngộ chỉ ở tại nơi đây. Vì thế, Phật dạy : Tùy theo chỗ
đang ở mà thường an lạc".
Và luận về sự tu hành tại gia và xuất gia :
"Nếu muốn tu hành, tại gia cũng được,
không cần phải ở chùa. ... Ta nói bài tụng Vô Tướng cho mọi người nghe,
nếu y theo đây tu hành thì không khác gì thường ở với ta. Nếu không y
theo đây tu hành thì dù cạo tóc xuất gia cũng không ích gì đối với đạo.
Tụng rằng :
Tâm bình chẳng nhọc trì giới
Hạnh thẳng đâu cần tu thiền
Báo ân nuôi dưỡng cha mẹ
Nhân nghĩa già trẻ thương nhau
Khiêm nhường sang hèn hòa thuận
Nhẫn nhịn điều dữ không sanh
Nếu hay siêng gắng hành trì
Nhất định có ngày kiến tánh".
Những lời dạy trên đây đều thoát khỏi
giáo điều, siêu việt kiến giải tầm thường, phải nói đây là một sự biểu
hiện từ huyền đàm hướng đến chất phác bình dị trong quá trình phát triển
tư tưởng Phật giáo tại Trung Quốc. Sau Lục Tổ, kiến giải này được các
Thiền sư tiếp tục phát triển, như Mã Tổ Đạo Nhất nói : "Tự tánh xưa nay
sẵn đủ, chỉ cần ở trong thiện ác mà không trệ ngại thì được gọi là người
tu đạo. Lấy thiện, bỏ ác, quán không, nhập định đều thuộc về tạo tác".
Và dạy : "Đạo chẳng cần tu, chỉ cần đừng nhiễm ô. Thế nào là nhiễm ô ?
Hễ có tâm sanh tử tạo tác, muốn đạt đến, đều là nhiễm ô. Nếu muốn lãnh
hội ngay ý này, thì tâm bình thường là Đạo". Ngài Hoàng Bá Hy Vận dạy :
"Nói nín, động tĩnh, tất cả thanh sắc đều là Phật sự thì tìm Phật ở đâu ?
Không nên trên đầu chồng thêm đầu, trên miệng đặt thêm miệng".
Kiến giải của các Thiền sư Trung Quốc
chất phác bình dị, phát ngộ giống như tiếng chuông giữa đêm khuya hoặc
tiếng sét giữa trời trong mây tạnh, chỗ nào cũng có thể làm cho người ta
ngộ. Các Ngài vận dụng lời nói, động tác một cách linh hoạt để hiển thị
tư tưởng Bát-nhã phù hợp sâu sắc với yêu cầu từ bác học đến bình dị của
đa số Phật giáo đồ Trung Quốc. Do đó, Thiền tông từ Lục Tổ về sau dần
dần che trùm hết các tông phái khác của Phật giáo Trung Quốc.
Người tập đại thành của tông Hoa Nghiêm
là Pháp Tạng. Ngài sửa đổi 4 giáo của tông Thiên Thai thành 5 giáo :
Tiểu, Thỉ, Chung, Đốn, Viên. Nhưng cống hiến trác việt của Ngài chính là
học thuyết "Vô tận duyên khởi" hay "Pháp giới duyên khởi" nhằm thuyết
minh về Pháp tánh (Lý) đối với Pháp (Sự). Qua 4 pháp giới(1) và 10 huyền
môn(2), Ngài dùng Pháp (Sự) và Pháp tánh (Lý) "dung" "tức" vô ngại để
giải thích tư tưởng Bát-nhã hết sức cụ thể. Về sau, tuy có ngài Trừng
Quán thừa kế, nhưng các trứ tác của Ngài chỉ bổ sung phần nào học thuyết
của ngài Pháp Tạng, chứ không có kiến giải nào mới. Có thể nói học
thuyết này cũng góp phần thúc đẩy sự phát triển tư tưởng Bát-nhã, nhưng
đại đa số Phật giáo đồ Trung Quốc đều lấy pháp môn của Thiền tông làm
chuẩn.
Tư tưởng Bát-nhã truyền vào Trung Quốc
dần dần phát triển cấu thành hình thức huyền học, còn tư tưởng Bát-nhã
tại Ấn Độ phát triển cấu thành hình thức Mật giáo. Sự bất đồng này do
truyền thống vănhóa của hai nước khác nhau. Các học giả Phật giáo Trung
Quốc hiện nay cho rằng tư tưởng Bát-nhã là chân lý mà Đức Phật đã khai
sáng cho nhân loại, chẳng những không có gì phá hoại được, mà vẫn còn
soi sáng một cách sinh động tại Trung Quốc. Ngày nay, chúng ta hãy vận
dụng lý luận khoa học và phương pháp thực nghiệm mới để khắc phục các
khuyết điểm như tính huyền học (của tông Thiên Thai, Thiền tông, tông
Hoa Nghiêm) và tính thần bí (của Mật giáo) thì tư tưởng Bát-nhã sẽ là
phương thuốc hữu hiệu mang lại hạnh phúc cho nhân loại.
Chú thích
1) Bốn pháp giới :
-- Sự pháp giới.
-- Lý pháp giới.
-- Lý sự vô ngại pháp giới.
-- Sự sự pháp giới.
2) Mười huyền môn :
--Đồng thời cụ túc tương ưng môn.
-- Quảng hiệp tự tại vô ngại môn.
-- Nhất đa tương dung bất đồng môn.
-- Chư pháp tương tức tự tại môn.
-- Bí mật ẩn hiển câu thành môn.
-- Vi tế tương dung an lập môn.
-- Nhân-đà-la võng cảnh giới môn.
-- Thác sự hiển pháp sanh giải môn.
-- Thập thế cách pháp dị thành môn.
-- Chủ bạn viên minh cụ đức môn.
(Trích trong CỰ TÁN TẬP)