Tượng Thái y thiền sư Tuệ Tĩnh.

Theo sách Gương sáng trời Nam của tác gủa Lê Thái Dũng, phải rời khỏi quê hương đi đến đất nước xa lạ, Tuệ Tĩnh rất đau lòng, ông tìm mọi cách để được trở về. Tại nước Minh, Tuệ Tĩnh vờ là người không có tài, luận bàn y thuật rất lỏm bõm, giản lược khiến người Minh coi thường. Chúng giam lỏng ông một thời gian rồi dự định trả về nước. Thế nhưng một sự kiện đã làm thay đổi mong muốn cháy bỏng của ông. Khi ấy, trong hoàng cung nhà Minh, Tống vương phi, một người vợ yêu của vua Minh sau khi sinh bỗng lâm bệnh nặng. Tất cả các thầy thuốc giỏi nhất được mời đến đều không chẩn được nguyên nhân bệnh cũng như đưa ra được cách thức chữa trị. Trước cảnh người bệnh đang trong cơn nguy cấp. Tuệ Tĩnh không thể không cứu. Lòng từ bi của đạo Phật và y đức của người thấy thuốc đã hối thúc ông đứng ra chữa khỏi bệnh cho vương phi.

Vua Minh vô cùng mừng rỡ đã phong cho Tuệ Tĩnh danh hiệu Đại y thiền sư và giữ lại làm việc tại Thái y viên. Thế là ông không còn cơ hội để trở về nhưng cho đến khi mất, thân xác nằm lại trong đất bụi Giang Nam, Tuệ Tĩnh vẫn khắc khoải giấc mơ quê nhà. Trên tấm bia mộ tại đền thờ ông mà người dân nơi đây dựng lên để thờ phụng vị thần y vì thế có khắc dòng chữ: “Sau này bên nước Nam có ai sang, cho di cốt tôi về với”.

Năm Kỷ Mão (1699) sứ thần nước Việt là Nguyễn Danh Nho khi đi sứ, tình cờ biết được đã đến viếng mộ và tìm cách đưa di cốt của Tuệ Tĩnh về nước nhưng không được. Ông đành thuê người đục đá làm bia, dập lại dòng chữ trên bia mộ rồi bọc gấm mang theo.

Đền thờ Danh y Tuệ Tĩnh. Ảnh: Đất Mũi.

Tương truyền, khi về đến biên giới, những dòng chữ trên bia đã vụt sáng. Mọi người trong đoàn sứ bộ như nghe thấy tiếng người thổn thức trong tiếng gió. Tấm bia này sau được đưa về dựng tại đền Bia (thuộc làng Văn Thai, huyện Cẩm Giàng, tỉnh Hải Dương), một trong những nơi thời phụng vị danh y lỗi lạc.

Từ điển Bách khoa toàn thư mở có ghi, Tuệ Tĩnh là một nhân vật đời Trần. Ông chính tên là Nguyễn Bá Thành, biệt hiệu là Tráng Tử Vô Dật, quê ở làng Xưa, tổng Văn Thai, huyện Cẩm Giàng, phủ Thượng Hồng (nay là thôn Nghĩa Phú, xã Cẩm Vũ, huyện Cẩm Giàng, tỉnh Hải Dương).

Từ bao đời nay, giới y học Việt Nam và nhân dân đều công nhận Tuệ Tĩnh có công lao to lớn trong việc xây dựng một quan điểm y học độc lập, tự chủ, sát với thực tế Việt Nam. Câu nói của ông: "Nam dược trị Nam nhân" thể hiện quan điểm đầy biện chứng về mối quan hệ mật thiết giữa con người với môi trường sống xung quanh. Quan điểm ấy dẫn dắt ông lên ngôi vị cao nhất của nền y học cổ truyền Việt Nam: Ông Thánh thuốc Nam.