14/01/2014 20:58 (GMT+7)

Hồi nhỏ, tôi có đọc đâu đó, hình như trong một truyện ngắn của Tự Lực Văn Đoàn, về một ngày lễ mang một tên mà tôi chẳng hiểu gì: "Lễ Các Thánh". Trong truyện, có một cậu bé kể: "Nhân dịp lễ Các Thánh, tôi được nghỉ học, về quê chơi mấy ngày...". Như vậy là các cậu bé học trước tôi vài năm, trong thời thuộc địa, được nghỉ một cái lễ long trọng giống như các cậu bé ở nước Pháp chính quốc hồi đó, và giống như các học sinh ở nước Pháp ngày nay.

Bây giờ thì tôi hiểu. Các Thánh là Toussaint, nghĩa là tất cả các thánh, đơn giản. Nhưng tại sao lại "tất cả các thánh"? Kém đơn giản hơn, nhưng lịch sử bao giờ cũng thú vị: tại vì, năm 607, giáo hoàng Boniface IV biến đền thờ Panthéon của La Mã thành ra Nhà Thờ, mà Panthéon là đền thờ "tất cả các thần" theo tín ngưỡng của bản xứ trước khi La Mã cải đạo. Lần lượt các đền thờ của bản xứ được biến cải như thế cho đến năm 731 thì giáo hoàng Grégoire III biến một đền thờ lớn thành nhà thờ Saint Pierre và hiến nhà thờ đó cho tất cả các thánh. Ôi, chiều dày của lịch sử! Lễ Các Thánh bắt đầu từ đó, và được giáo hoàng Grégoire IV đưa vào nước Pháp năm 837. Bao nhiêu thế kỷ đã trôi qua, bỗng nhiên một cậu bé trong Tự Lực Văn Đoàn được hưởng hạnh phúc nghỉ học, nhởn nhơ về quê như lên thiên đường.

Cậu đâu có biết rằng trong khi cậu ngây ngất ở chốn thiên đường Việt Nam thì người lớn ở chính quốc bâng khuâng với một thế giới khác, không bướm hoa, cũng không một tia nắng mặt trời - thế giới của những người đã khuất, thế giới của câu hỏi muôn đời: họ đang ở đâu? Lễ Các Thánh rơi vào ngày 1/11; ngay sau đó, ngày mồng 2, là ngày "lễ của những người đã chết". Được nghỉ lễ ngày trước, người lớn và gia đình mang hoa đến làm đẹp các ngôi mộ, thường là hoa cúc, hoa của mùa thu. Từ đó, lễ Các Thánh tưởng như trùng hợp với lễ thăm viếng mồ mả, lễ tưởng niệm người chết.

Ngày thanh minh không phải là ngày buồn hay chỉ là ngày tưởng nhớ quá khứ. Đó là một ngày vui, vì tảo mộ xong là lễ hội, tài tử giai nhân dập dìu đi giữa màu xanh của đất trời để giao duyên, giao ước, giao tơ hồng. Ảnh: VnE

Hai lễ đó có cùng một nguồn gốc chăng, cùng một tôn giáo chăng? Nếu cùng, tại sao người không có đạo cũng mang hoa viếng mồ? Nếu không, tại sao người ta vẫn tưởng hai ngày dính nhau làm một? Nói rằng hai lễ chẳng tương quan gì với nhau thì sẽ quá đáng. Nhưng nói rằng tục lệ viếng thăm mồ mả trong dịp lễ Các Thánh không phải bắt nguồn từ tín ngưỡng dân gian có trước khi cải đạo thì chắc trái với sự thật. Văn hóa xâm nhập lẫn nhau là chuyện của mọi thời đại, và văn hóa của kẻ mạnh tìm cách đồng hóa các văn hóa yếu là chuyện bình thường của lịch sử. Chuyện mồ mả cũng vậy thôi. Lễ Các Thánh ngày nay có nhiều điểm tương đồng với lễ Samain ngày xưa của các dân tộc Celte, bắt nguồn từ Ái Nhĩ Lan. Samain là một lễ tôn giáo, cử hành rất trọng thể hằng năm vào lúc sang mùa, từ mùa "sáng" qua mùa "tối", từ mùa hè qua mùa đông, từ năm này qua năm khác theo lịch cũ, chính xác vào ngày 1/11. Lễ kéo dài một tuần, ba ngày trước, ba ngày sau: đó là khoảng thời gian "vô thời gian" vì hết thuộc vào năm trước mà cũng chưa thuộc vào năm sau, chưa chấm dứt mà cũng chưa bắt đầu. Vì là "vô thời gian", tuần lễ đó cũng được xem như mùa gặp gỡ giữa thế giới của loài người và thế giới của các thần, thế giới của người sống và thế giới của người chết. Văn hóa này đã biến mất từ khi các dân tộc Celte nhập vào văn minh Thiên Chúa giáo, Các Thánh đã đồng hóa Samain, hồn thiêng của lễ này chỉ còn lảng vảng mượn màu hoa cúc để sống lại một ngày trong các nghĩa địa.

Thế nhưng văn hóa cũng có khi sống lại tinh khôi. Giữa thế kỷ XIX, một trận đói khủng khiếp xua đông đảo người Ái Nhĩ Lan di dân qua Mỹ, mang theo tập tục và truyền thuyết. Qua đất khách, Samain sống lại dưới tên mới: Halloween. Hạp phong thổ, Halloween phổ biến rất nhanh, trở thành một trong những ngày lễ lớn nhất tại Mỹ. Rồi, trớ trêu của thời đại toàn cầu hóa, nó được tái xuất khẩu ngược dòng, quay về lại quê hương Âu châu cũ, rắp ranh cạnh tranh với Các Thánh. Trong truyền thuyết xưa của Ái Nhĩ Lan, có anh chàng Jack đánh lừa được quỷ, nhưng khi chết thì cửa thiên đường đóng kín mà cửa địa ngục cũng chẳng thèm mở mời vào, hồn anh ta vất vưởng, chẳng biết nương tựa vào đâu. Quỷ thương hại, biếu anh chàng một cục than hồng để làm lửa soi đường, anh chàng khoét củ cải, nhét hòn than vào đó. Ngày nay, củ cải được thay bằng trái bí, và bí Halloween xuất hiện trên đất Pháp với hình quỷ nhe răng.

Ma, quỷ, phù thủy, xương khô... trẻ con hóa trang dưới dạng dọa dẫm, không biết để dọa cái chết hay để làm người chết tưởng lầm rằng ta đây cũng là người chết như họ, đồng bào với nhau cả, đừng quấy rầy nhau. Nhưng cái chết mất ý nghĩa trong Halloween, tục lệ xưa chỉ còn bộc lộ tính hội hè vui đùa của dân gian cũ, diễn dịch ngày nay qua hình thức trẻ con vẽ mặt tụm năm tụm ba bấm chuông từng nhà xin kẹo bánh. Halloween tưởng có thể tấn công vào một thành trì tôn giáo đã bị thế tục làm suy yếu, tưởng có thể phi tôn giáo hóa ngày tưởng nhớ người chết. Hơi lạc quan đấy, nhưng biết đâu, lạc quan vốn là tính trời cho của văn hóa mạnh. Này nhé: tôn giáo chính thống đang mất dần ảnh hưởng trên Âu châu, ngày viếng mộ dần dần trở thành tục lệ của dân gian không tôn giáo, nghĩa địa càng ngày càng ít đi vì hỏa thiêu càng ngày càng phổ biến, gia đình phân tán khắp nơi, con cháu xa xôi, ai còn là kẻ mang hoa đến mồ? Ngày xưa, tiền thân của Halloween bị Các Thánh đồng hóa; ngày nay, Halloween tưởng có thể tước không khí linh thiêng của cái chết ra khỏi Các Thánh chăng?

Khó đấy, nhưng hãy gửi câu trả lời cho tương lai. Bây giờ, hãy thú vị với ba ngày lễ của lịch sử Âu châu, hãy rút ra hai ý nghĩa trong đó. Một, là người chết không bao giờ chết, ít nhất họ phải sống lại một ngày trong năm, với thần, với thánh, hoặc đơn giản hơn, với người sống. Hai, là lễ của người chết trùng hợp với thời gian giao mùa, từ sáng qua tối, từ ngày qua đêm, từ ấm qua lạnh, từ khí dương qua khí âm, từ mùa màng gặt xong qua nghỉ ngơi rảnh rỗi trong các xã hội canh nông. Người sống có muốn quên, trời đất cũng xui nhớ. Phủ hoa trên mộ là nhớ. Hội hè đình đám là vừa nhớ vừa quên: nhớ người chết, quên cái sợ.

Trên cả hai điểm, văn hóa của ta khác Tây phương. Ở ta, người khuất bóng gần gũi thường xuyên với người sống. Trong lòng ta, thường xuyên họ ở, họ nói, họ hành động, họ cố vấn, đồng ý, trách móc, quở mắng. Họ muốn. Và ý muốn nồng cháy nhất của họ là muốn ta thành đạt. Xen lẫn trong lý tưởng lớn về xã hội là vô số lý tưởng nhỏ về gia đình: ta thành đạt là để làm rạng danh ông bà, tổ tiên. Bởi vậy, người chết không quanh năm lạnh lẽo ngoài nghĩa địa. Họ ngự trị giữa nhà, trên bàn thờ, quanh năm phảng phất khói hương, vui buồn mơ ước với con cháu, ăn cơm, uống nước, xỉa răng, súc miệng. Tất nhiên, ta cũng có một ngày tưởng niệm người chết, ngày Rằm tháng Bảy, nhưng ý nghĩa khác hẳn. Đó là ngày tưởng nhớ thiêng liêng nhất trong mọi ngày tưởng nhớ. Và đó còn là ngày mở rộng lòng thương xót đến các cô hồn đói khát, không nhà. Chưa kể ta còn có những ngày tưởng nhớ long trọng không kém: đêm Giao thừa, ba ngày tết, những ngày kỵ giỗ. Văn hóa Tây phương không biết không khí ấm cúng, thân mật này giữa hai thế giới vì họ rất sợ cái chết. Họ xa lánh, họ xua đuổi, họ không muốn nghĩ đến. Mỗi năm một lần nhớ tưởng, là đủ rồi.

Và bởi vậy, giữa họ và ta, ngày giao mùa giữa sống với chết cũng khác nhau. Nơi họ, ngày đó đi từ sáng qua tối, từ mặt trời qua sương mù; nơi ta, Rằm tháng Bảy trăng sáng vằng vặc, Giao thừa là chuyển tiếp từ đông sang xuân, tết là ngày xuân đầu của trời đất. Cùng với ông bà, con cháu mở cửa đón xuân, rước phúc lộc thọ vào nhà, vào lòng, vào hy vọng. Văn hóa của ta cũng chọn mùa xuân để làm đẹp, làm sạch mồ mả: thanh minh trong tiết tháng Ba... Mà ngày thanh minh cũng không phải là ngày buồn hay chỉ là ngày tưởng nhớ quá khứ. Đó là một ngày vui, vì tảo mộ xong là lễ hội, tài tử giai nhân dập dìu đi giữa màu xanh của đất trời để giao duyên, giao ước, giao tơ hồng:

Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh

Gần xa nô nức yến oanh

Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân

Giữa cỏ non xanh tận chân trời ấy, Kiều đã gặp Kim. Mối tình đẹp nhất trong văn chương Việt Nam bắt đầu bằng một ngày tảo mộ. Tảo mộ là lễ, chơi xuân là hội. Lễ và hội đi đôi với nhau trong niềm lạc quan, tươi sáng. Ở Nhật cũng vậy, dân gian hát, múa trong ngày Obon, ngày tưởng niệm người chết, ngày lễ lớn nhất trong năm, ngày gia đình xa gần tụ họp. Người Tây phương múa hát còn giỏi hơn người Nhật, nhưng không ai tưởng tượng có thể múa hát trong ngày Các Thánh: chết là chuyện đáng sợ, xã hội tìm cách chôn vùi trong ký ức, giấu giếm thực tế, đánh lừa sự sống, mỗi năm phạm húy một lần, buồn thiu.

Cho nên, giá như cậu bé ngày xưa trong Tự Lực Văn Đoàn sống lại, tôi mong cậu nghỉ học vui chơi hạnh phúc, khỏi cần nghĩ đến người chết, mà cũng chẳng cần hóa trang, vẽ mặt ma quỷ, xin bánh kẹo, bắt chước Halloween, chẳng giống ai, cũng chẳng giống mình. Chúng ta có một ngày Rằm tháng Bảy vô cùng ý nghĩa, một ngày tết rực rỡ, hân hoan, một mùa xuân để vạn vật cùng sống lại với người, và, thi vị quá, một nấm mồ Đạm Tiên để cùng nhặt cỏ hoang với Thúy Kiều. Với Thúy Kiều không thấy cách ly giữa sống và chết.

Cao Huy Thuần (Theo Doanh nhân Sài Gòn cuối tuần - Nguồn TVN)