Mỗi khi đối mặt với những tình huống nan giải, họ thường viện dẫn câu nói quen thuộc trên để vừa an ủi mình, vừa sách tấn đệ tử. Không chỉ là bài học kinh nghiệm giáo dục tinh thần sống, một kết luận đanh thép, một lời răn đe, cảnh báo nghiêm khắc, nó còn gián tiếp nêu lên các yêu cầu đòi hỏi ngầm, diễn tả đời sống thực tế, vạch lối đi cho những kẻ cùng đường và khẳng định sức mạnh của Tăng.

Chúng ta thấy trong câu nói trên hai danh từ Tăng và hổ được lặp lại. Song, vỏn vẹn chỉ hiện diện một động từ ly, được nhắc lại hai lần. Thật ý vị khi hai danh từ Tăng và hổ, tính từ tàn và bại có nghĩa khá tương xứng nhau.

Tăng là đoàn thể những người xuất gia tu hành sống chung hòa hợp với nhau trong một trú xứ. Giới luật Phật giáo quy định ít nhất bốn vị Tỷ kheo sống với nhau thanh tịnh, hòa hợp gọi là Tăng, nói đúng là Tăng-già, Sangha. Chúng ta phải nhớ kỹ nguyên nghĩa này để biết chính xác rằng: bản chất của Tăng là thanh tịnh và hòa hợp. Theo thời gian, danh từ chung chỉ cho tập thể này còn được sử dụng như một danh từ riêng chỉ cho cá nhân. Một vị nam tu sĩ Phật giáo thường được gọi là Tăng. Dù chung hay riêng, bao giờ Tăng cũng là một trong ba ngôi báu (Tam bảo) và được tôn xưng là Chúng trung tôn - những bậc đáng tôn kính trong loài người.

Hổ, loài vật dũng mãnh, sống từng nhóm, nổi tiếng hung dữ.

Chúng trong câu Tăng ly chúng Tăng tàn là một danh từ chỉ cho một tập thể nhiều người xuất gia cùng sống chung trong một trú xứ. Cụ thể, chúng bao gồm các bậc sư trưởng, huynh đệ, pháp hữu, Phật tử tại gia của một tự viện, đạo tràng tu học. Chúng còn được hiểu là môi trường sinh hoạt như chùa viện và môi trường tâm linh bao gồm toàn bộ hệ thống giáo lý Phật giáo. Do đó, chúng là tịnh giới, là sự thanh tịnh hòa hợp của Tăng.

Danh từ chúng có cùng nghĩa với sơn, đều chỉ chung về môi trường sinh sống của tập thể lẫn cá thể, của con người hay động vật.

Tách ly, ly khai, từ bỏ, xa rời là các ý nghĩa cơ bản của ly. Tách mình ra khỏi tổ chức, lìa bỏ tập thể để sinh hoạt ở một nơi khác gọi là ly. Khoảng cách không gian địa lý và sự khác biệt quan điểm tư tưởng làm con người tách rời nhau. Ly có hai nghĩa: tách ly hành động và tách ly lý tưởng. Tàn nghĩa là suy mòn, hư héo, hết sức sống, như trong từ tàn rụi, tàn phế, tàn tạ. Nghĩa bóng của nó là sự suy thoái phẩm chất đạo đức. Bại nghĩa là thua, liệt, không cử động được, hư hỏng, đồi bại, mất trắng, thất bại. Tra trong nguyên nghĩa chữ Hán, ly, tàn và bại có thêm một số nghĩa rất phù hợp với bối cảnh câu châm ngôn trên. Ly: a. xa cách, lìa tan; b. thiếu; c. không dính, bám; d. không tuân theo, làm trái. Tàn: a. giết hại, bị làm hại; b. hung ác, tàn ác; c. hư hỏng, hư hại, rách nát, sứt mẻ; d. thiếu khuyết, tàn tật, đồ bỏ đi. Bại: a. thua, thất bại; b. hỏng, đổ nát; c. tàn rụng, nghiêng đổ. Ta thấy tàn và bại có nghĩa khá tương đồng nhau. Vậy, Tăng ly chúng Tăng tàn nghĩa là khi người xuất gia sống tách rời khỏi đoàn thể sinh hoạt của mình, không tuân giữ giới pháp Phật chế, không chóng thì chầy cũng trở nên hư hỏng, sa đọa, mất mạng giống như cọp một khi ra khỏi rừng thì dễ bị giết chết - Hổ ly sơn hổ bại.

Câu châm ngôn trên muốn truyền đạt đến chúng ta điều gì? Đầu tiên, đó là một lời dạy mang tính khuyên răn, giáo dục, sách tấn, cảnh báo. Khuyến tấn Tăng Ni tôn trọng tuyệt đối nếp sống tập thể, tuân theo đời sống giới luật tu viện. Giáo dục tinh thần, ý thức sống khép mình vào mọi sinh hoạt cộng đồng Tăng chúng. Sống tách biệt với chúng là đi vào đường nẻo tối tăm của tội lỗi. Nó cảnh báo trước rằng, tách mình ra khỏi sự bảo vệ của đoàn thể không bao giờ đem lại kết quả tốt đẹp. Hậu quả thường xảy ra khi vị tu sĩ trẻ từ bỏ đời sống tu viện là dễ sa ngã, chìm đắm vào dục lạc thế gian, mất hướng đi thánh thiện, thậm chí rơi vào những tiêu cực, khiếm khuyết về phẩm hạnh, đạo đức.

Kế đến, "Tăng ly chúng tăng tàn/Hổ ly sơn hổ bại" cung cấp cho chúng ta các bài học kinh nghiệm quý báu về sự an toàn đạo hạnh của mỗi tu sĩ nếu họ biết an tâm sống theo các quy chế của tu viện. Càng bỏ bê giới luật, càng xa chúng bao nhiêu, người tu hành càng dễ bị thế tục hóa bấy nhiêu. Từ chối sự bảo bọc của Tăng đoàn là tự rước họa vào thân. Có người cho rằng sống độc lập để dễ dàng làm công tác Phật sự. Họ lầm. Những người này cần suy ngẫm hình ảnh con hổ bị phanh xác bởi bầy chó rừng để phản tỉnh bản thân. Hẳn đây là bài học xương máu của liệt vị Tổ sư đã để lại cho chúng ta trải qua bao thăng trầm lịch sử.

Tiếp theo, câu nói trên gián tiếp trình bày một yêu cầu có tầm quan trọng trong việc duy trì Chánh pháp. Đó là yêu cầu mỗi cá nhân tu sĩ cần có những nhận thức sinh hoạt đúng đắn. Họ phải biết rằng, đoàn kết mang lại sức mạnh và an toàn trong suốt lộ trình tu học của mình. Họ cần ý thức thường trực vai trò và địa vị của mình để tránh phát sinh những tư tưởng và hành động đi ngược lại lợi ích của giới luật và đoàn thể nơi mình sinh ra và trưởng thành - Tăng.

Từ yêu cầu này, cho phép chúng ta thấy rằng, câu nói này trực tiếp diễn tả một thực tế sinh động đã, đang và sẽ mãi diễn ra trong nội bộ đời sống Tăng già. Thực tế ấy là: bản chất của Tăng vốn hòa hợp nhưng bản tính con người ưa chia rẽ. Tăng ly chúng nghĩa là nội bộ Tăng đã hiện hữu sự thiếu thanh tịnh và hòa hợp. Đức Phật thường nhấn mạnh ý nghĩa và mục đích hòa hợp, thanh tịnh của đoàn thể Tăng già, nhưng mỗi cá nhân cũng như tập thể Tăng không phải bao giờ cũng trung thành với tinh thần lục hòa. Sự kiện ly khai giáo đoàn của Đề-bà-đạt-đa là minh chứng đau buồn nhất cho thực tế ấy. Sự chọn lọc để duy trì và phát triển trong lòng xã hội đầy biến thiên đòi hỏi giáo đoàn phải trải qua nhiều lần phân hóa, nhằm truyền bá Chánh pháp cũng như thích ứng sâu rộng vào cuộc đời. Mái chùa bao giờ cũng rộng mở để đón nhận những ai phát tâm tu hành, song vẫn thường xuyên khép cổng đưa tiễn các đệ tử xuất gia trở về với cuộc sống nhiều hệ lụy của thế gian. Không thể thống kê có bao nhiêu người cởi áo nâu sồng để khoác áo tục nhân. Giáo hội cũng chẳng thể nào biết được hàng năm có bao nhiêu Tăng Ni rời xa chúng. Từ thực tế ấy, câu trên rõ ràng đã vạch lối sống cho chư Tăng. Đó là sống cùng nhau thành những tập thể hòa hợp thanh tịnh, đoàn kết và vững mạnh. Phải giảm thiểu tối đa sự tách ly. Bất kể sự tách ly lớn - phân hóa giáo đoàn, hay nhỏ - vị Tỳ kheo rời xa chúng để ở riêng một mình, đều làm suy yếu sức mạnh của tập thể Tăng.

Với cách ngắt nhịp 3/2 mạnh mẽ, hai câu trên đối nhau hoàn chỉnh xuyên qua các hình ảnh đắt giá, tương xứng và tạo nên hai vòng nhân quả. Việc điệp từ Tăng, hổ, ly đều hai lần, có tác dụng nhấn mạnh ý nghĩa cần thiết. Ngôn ngữ gãy gọn, cô đọng, hàm súc. Nếu ly là nhân thì tàn, bại là quả. Chính các hành động và tư tưởng của mỗi cá nhân tu sĩ trượt ra khỏi đường ray sinh hoạt của Tăng chúng dẫn đến việc từ bỏ nếp sống thanh quy - ly. Do từ bỏ sự che chở của Tăng, cá nhân tu sĩ khó lòng chống chọi với bát phong thường xuyên thổi mạnh. Vì vậy, việc bị cuốn theo và sống buông thả theo dục lạc thế tục là hệ quả hiển nhiên. Đó là vòng nhân quả thứ nhất. Vòng nhân quả thứ hai: tàn là nhân, ly là quả. Vị Tỳ kheo sống trong tập thể Tăng nhưng không tuân thủ các quy định của Tăng - tức là tàn, thì trước sau gì cũng bị Tăng loại trừ ra khỏi tập thể - ly. Thậm chí không cần đợi Tăng trục xuất mà họ tự ý tìm cách thoát ly trước. Thật ra, vòng nhân quả thứ nhất là nói xuôi, vòng nhân quả thứ hai là nói ngược lại cho trọn vẹn vấn đề mà thôi. Thế là ly = tàn.

Ở đây, điều làm chúng ta suy tư đầu tiên: vì sao ly? Nói cách khác, đâu là lý do dẫn đến sự ly? Bất đồng quan điểm về pháp môn tu, giới luật cùng với những sự bất mãn, xung đột, tranh chấp lẫn sự ganh ghét tị hiềm, tật đố giữa các thành viên trong tập thể… được xem là những nguyên nhân dẫn đến việc Tăng ly chúng. Nếu cá nhân không tuân thủ các luật lệ thành văn và bất thành văn của đời sống tự viện thì cố nhiên bị tách ly khỏi tập thể. Bản thể Tăng thanh tịnh nhưng mỗi thành viên Tăng không phải ai cũng thanh tịnh. Nhìn chung, có hai lý do tổng quát: Một là lý do chủ quan, nghĩa là do ước muốn cá nhân. Chính sự bất mãn hoặc sự sụp đổ lý tưởng xuất gia đã khiến cá nhân tu sĩ rời bỏ đoàn thể. Con người ai mà không cố gắng tìm kiếm "tự do" cho chính mình? Bị thôi thúc bởi những vọng tưởng, ý nghĩ riêng tư, cá nhân luôn muốn thoát ly khỏi sự kiềm tỏa của tập thể; hai là lý do khách quan, hoàn cảnh đưa đẩy. Hoàn cảnh ở đây chỉ chung cho toàn bộ những gì bên ngoài cá nhân. Mâu thuẫn nội bộ trong mỗi tự viện, sự đổ vỡ mối tương thông giữa các thành viên thường là lý do chính của các cuộc chia ly, chia rẽ. Chúng bao hàm tất cả những phiền phức, rắc rối, bất cập phát sinh trong quá trình sinh hoạt cộng đồng giữa thầy và trò, giữa huynh đệ với nhau, thậm chí có cả trường hợp giữa tu sĩ và cư sĩ. Lý do thứ hai này còn bao gồm các yếu tố xã hội, chính trị, kinh tế, tôn giáo tác động gián tiếp hoặc trực tiếp lên đời sống cá nhân tu sĩ và khiến họ phải xa rời tổ ấm của mình. Nhìn chung, dù chủ quan hay khách quan, việc tu sĩ rời khỏi tổ chức thì trách nhiệm được quy cho Tăng già.

Tiếp theo, chúng ta tự hỏi tại sao hễ Tăng lìa chúng thì tàn, tại sao hổ rời khỏi núi rừng thì bại? Hổ - thú dữ ăn thịt, mạnh bạo, hung dữ, chúa tể sơn lâm, thế mà khi từ bỏ môi trường sống của nó vẫn bị thất bại, thua các loài khác, huống gì vị Tăng sĩ vốn hiền lành chất phác? Một khi rời khỏi môi trường kháng nhiễm của Tăng chúng, cá nhân tu sĩ dễ dàng bị thâm nhiễm sự bất tịnh của thế gian. Thiếu sự bảo vệ, kiểm soát, dạy dỗ, sách tấn, khuyên can của sư trưởng; không có sự chia sẻ, nhắc nhở của bạn đồng tu; cộng với nội lực chưa đủ mạnh để chống chọi với sự lôi kéo của ngoại duyên, tất cả các điều này trở thành tăng thượng duyên cho Tăng hư hỏng. Chí đạo nan văn, vọng tình dị tập. Sống trong môi trường độc hại, nguy hiểm, không nơi nương tựa, không người chở che thì hư hỏng là điều chắc chắn. Thay đổi môi trường là chết. Chết, dù Tăng hay hổ, không những vì môi trường mới độc địa hiểm ác, mà còn chết bởi chẳng có khả năng thích ứng với môi trường ấy. Cho nên mới kết luận: Tăng ly chúng Tăng tàn, hổ ly sơn hổ bại. Ly là tàn, ly là bại, bất kể Tăng hay hổ, người hay vật, mạnh hay yếu.

Thứ đến, ta xét tiến trình ly và tàn. Trật tự ly rồi sẽ tàn đôi khi cũng có thể hoán đổi, nghĩa là tàn thì chắc chắn sẽ ly. Song câu châm ngôn trên có vẻ nhấn mạnh ý nghĩa thứ nhất: Tăng ly chúng thì Tăng sẽ hư hỏng. Tuy nhiên, thực tế có trường hợp Tăng ly chúng mà không tàn, Tăng không ly chúng mà vẫn tàn. Ly mà không tàn là do cá nhân có ý thức trách nhiệm cao, ly với lý do chánh đáng - chuyên tu, hoằng pháp vùng sâu vùng xa. Chúng ta không cần ca ngợi những vị Tăng ly chúng mà vẫn không tàn, nhưng phải đặc biệt chú ý tình trạng Tăng không ly chúng mà vẫn tàn. Việc sống với chúng không phải là nhân tố duy nhất quyết định sự hư hỏng hay thành công của cá nhân tu sĩ. Tuy nhiên, ngôi chùa cần đào tạo những Tăng sĩ đủ tư cách và thanh lọc các tu sĩ không xứng đáng. Chính những cá nhân hư hỏng cộng trụ trong đoàn thể Tăng là những con sâu làm rầu nồi canh, là sư tử trùng thực sư tử nhục. Nếu Giáo hội không phát hiện, không quyết tâm loại trừ, thậm chí còn dung dưỡng, thì những con sâu và trùng này sẽ phá hoại bản chất thanh tịnh hòa hợp của Tăng, làm suy giảm đạo tâm tôn kính của tín đồ đối với Tam bảo, đặc biệt làm lũng đoạn, gây chia rẽ sức mạnh đoàn kết trong nội bộ Tăng đoàn.

Ngoài ra, Tăng ly chúng Tăng tàn còn trực tiếp đề cập đến vấn đề quan hệ giữa cá nhân và tập thể, vấn đề đạo đức cá nhân, vấn đề chất lượng giáo dục và sinh hoạt Phật giáo trong các tự viện, vấn đề tồn tại, phát triển và suy vong của cá nhân trong mối tương quan với cộng đồng. Việc một vị tu sĩ sống biệt chúng, hoặc hư hỏng, không chỉ là trách nhiệm riêng của họ mà toàn thể thành viên trong tự viện nơi vị ấy cư trú đều có trách nhiệm. Luôn luôn có sự tương quan, liên đới về trách nhiệm và nghĩa vụ giữa thành viên Tăng và toàn thể Tăng đoàn. Cá nhân tốt, vị Tăng tài đức hiển nhiên sẽ mang lại uy tín cho tu viện - nơi mà vị ấy cư ngụ. Cũng vậy, khi cá nhân hư hỏng, suy thoái đạo đức, chắc chắn tập thể cưu mang cá nhân ấy cũng bị liên lụy, có những ảnh hưởng xấu. Chất lượng giáo dục trong mỗi tự viện thường quyết định khả năng, tài đức của mỗi vị Tăng. Do đó, tu sĩ muốn hành đạo yên ổn, muốn có điều kiện tốt để nuôi dưỡng Thánh thai, phát triển đạo nghiệp thì cần lựa chọn và sống trong ngôi chùa có môi trường giáo dục và sinh hoạt ổn định theo đúng thanh quy giáo pháp. Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài, chúng ta ghi nhớ điều này để ý thức tầm quan trọng của môi trường sống.

Tăng tàn không phải do ly hay hợp mà do Tăng không sống trọn vẹn với bản chất thiêng liêng cao quý vốn có của mình. Vấn đề không phải ở chỗ ly hay hợp mà ở chỗ đời sống của Tăng, môi trường giáo dục tự viện như thế nào, có giữ đúng thanh quy giới luật không, có lục hòa, quan tâm và có trách nhiệm với nhau hay không? Cọp chết thảm vì không có đồng loại bảo vệ, từ bỏ núi rừng, đơn thân độc mã đối mặt với hiểm nguy, không biết lượng sức mình. Cũng thế, trần gian hiểm ác, Tăng tàn vì không mặc áo giáp giới luật, khô nước thiền định, thiếu gươm trí tuệ, xa thiện tri thức, sống trong môi trường xấu. Cọp bại chỉ phí một đời nhưng Tăng tàn sẽ oan uổng nhiều kiếp. Tăng tàn thì đạo suy, đó là điều chắc chắn. Khi con người sa sút đạo đức thì họ xem thường đời sống thánh thiện. Cho nên, vạn bất đắc dĩ mới ly. Nếu thế thái nhân tình bắt buộc phải ly, thì chúng ta tùy duyên ly trong hòa hợp và thanh tịnh: thống nhất cái đầu và thắt chặt đôi tay. Nghĩa là, chấp nhận có khoảng cách vật lý nhưng luôn luôn gắn bó trên quan điểm tư tưởng và hành động. Song, nếu hợp, trái nghĩa với ly, có tính chất bè phái, đảng phái, tông phái, môn phái để rồi chống báng nhau thì đó là đại ly, là hại đạo tập thể, là đàn sâu, là ổ sư tử trùng. Bởi vì, chia rẽ là dấu hiệu của suy tàn, đổ vỡ; thống nhất là biểu hiện của sức mạnh và trường tồn. Dù ly hay không ly, bản chất của Tăng mãi mãi là thanh tịnh và hòa hợp. Thuận với bản chất ấy thì sống, sống xứng đáng với địa vị Chúng trung tôn. Nghịch bản chất ấy thì dù sống cũng coi như đã chết, chết trong sự nguyền rủa vì hại đạo hại đời, hại mình hại người.

Tình hình chính trị, bối cảnh lịch sử, thực tế xã hội không ngừng thúc đẩy chúng ta đi từ sự phân ly này đến sự phân ly khác. Cá nhân luôn có xu hướng xoáy theo vòng xoáy ly tâm, vượt ra khỏi những ràng buộc của tập thể. Đó là tổng thể đời sống vô cùng phức tạp mà Tăng già cần tỉnh táo nhìn ngắm lại bản thân mình, nội bộ tổ chức mình. Nhìn ngắm, quan sát kỹ để Tăng già biết trong nồi canh có bao nhiêu con sâu, biết trên lưng sư tử có bao nhiêu đàn độc trùng, nhằm vạch ra những hướng đi nhất quán, đúng với Chánh pháp. Biết chấp nhận sự chia ly với cái đầu thông minh và đôi tay nhất thống thì không sợ tàn, không nao núng bại. Bởi bao giờ Phật giáo cũng chủ trương nếp sống tập thể song song với việc phát triển cá nhân cho Tăng Ni, Phật tử trong môi trường Giới-Định-Tuệ.

Chánh Trí ( Nguyệt San Giác Ngộ số 169)