Không ai phủ nhận lợi ích mà phương tiện truyền thông ngày nay mang lại cho cuộc sống con người. Đơn giản chỉ việc ngồi tại nhà, click chuột vi tính, hay bật ti vi lên là ta có thể biết được chuyện gì đang diễn ra khắp nơi trên thế giới. Nhưng cái gì cũng có mặt trái của nó, thông tin thật và giả cùng chạy trên một đường truyền, trên cùng một phương tiện truyền thông, khiến chúng ta đôi khi rơi vào trạng thái mơ hồ, không biết phân biệt đâu là chơn, đâu là nguỵ.

Hằng ngày, chúng ta tiếp nhận rất nhiều tin tức như các tin về kinh tế, chính trị, tôn giáo, giáo dục v.v.. Có những thông tin xuất phát từ tin đồn nhưng cũng đã khiến cho cuộc sống của không ít người đảo lộn. Các loại tin đồn này xuất hiện ngày càng nhiều trên các phương tiện thông tin. Con người thời nay nhạy bén đến mức chỉ nghe qua loa một thông tin nào đó, chưa kịp phân tích liền khẳng định đó là sự thật, là chân lý, chấp vào đó để rồi ôm lấy đau khổ, bất hạnh.

Trong kinh Tăng Chi Bộ có ghi lại một trường hợp đức Phật dạy cách xử lý thông tin cho những người thuộc dòng họ Kālāmas như sau:

“Này, hãy nghe đây các vị Kālāmas, đừng vội tin vào truyền thuyết (các bản báo cáo ghi sự kiện), truyền thống (các tín ngưỡng, phong tục lâu đời), lời đồn (nghe nói). Đừng tin vào lý luận hay suy đoán suông không có căn cứ; cũng đừng vội chấp nhận điều gì sau khi chỉ xem xét một vài nguyên nhân hay ngẫm nghĩ qua loa; cũng đừng tin khi thấy điều đó có vẻ hợp lý hay chính bậc thầy đáng kính của mình dạy bảo. Nhưng khi tự mình biết rõ: Những pháp này đáng chê trách, bất thiện; các pháp này bị người hiền trí chỉ trích; nếu được thực hành và chấp nhận, chúng sẽ đưa đến bất hạnh, khổ đau thì các vị phải bác bỏ chúng”^[1].

Qua lời giáo huấn trên của đức Phật ta có thể rút ra một bài học quan trọng trong việc xử lý thông tin là phải tự thân chứng nghiệm, tự thân thực hành. Có những lời đồn chỉ vì nghe một người nào đó nói lại mà chúng ta tin nhận và cho là sự thật thì đúng là tai hại. Đức Phật dạy, giáo pháp của Ngài không phải chỉ để nghe người khác nói rồi đi tuyên nói lại. Lời dạy của đức Phật rất hay, rất uyên thâm, cao siêu và giải thoát, nhưng những người nói đó chưa một lần tự thân thực hành, chưa một lần tự thân cảm nhận được cái mùi vị của hạnh phúc từ việc thực hành giáo lý thì việc đó cũng giống như con vẹt nói vậy.

 Đức Thế Tôn cũng dạy rằng: Không nên xem xét thông tin chỉ với một vài nguyên nhân, ngẫm nghĩ qua loa hay cho nó là đúng vì thấy thông tin đó có vẻ hợp lý. Cái hợp lý mà chúng ta vội gán cho thông tin đôi khi chính kiến thức hạn hẹp mà chúng ta sở hữu kiềm hãm, và tự cho là đúng. Không dừng lại đó, đức Phật còn khuyên chúng ta không nên tin vào lời tuyên bố của ai đó chỉ vì kính trọng người đó, chỉ vì người đó là thầy của mình, là người lãnh đạo của mình. Những người dân xứ Kālāmas này đang đứng giữa ngã ba đường trong việc lựa chọn một tôn giáo để tôn thờ. Các tôn giáo khác đương thời đang cố gắng chiêu dụ họ, nói rằng, giáo lý của tôn giáo họ là ưu việt, đem lại an vui, hạnh phúc. Tôn giáo nào cũng ra sức nêu lên cái phẩm chất tốt đẹp, cao siêu của mình  nhằm lôi kéo tín đồ. Họ cũng nghe nói về Phật giáo, nhưng chưa thấy tôn giáo này tới để thuyết dụ họ. Cái cảm giác thắc mắc đó khiến họ tò mò muốn biết Phật giáo nói gì. Thì ra, ngay chính đức Phật đã dạy: Không nên nghe người ta đồn đoán về Ngài như là một bậc Chánh đẳng giác;  giáo lý mà Ngài dạy là ưu việt, giải thoát; mà “Hãy tới, lắng nghe và thực hành”.

Thời đức Phật còn tại thế, phương tiện truyền thông chưa hiện đại như bây giờ, chỉ là truyền miệng nhưng cũng đã gây ra vô số rắc rối. Ngay chính bản thân đức Phật và Tăng chúng cũng đã ba phen bị các phần tử thù địch tuyên truyền bôi nhọ nhân cách và đạo đức nhằm hạ bệ Phật giáo. Hay như ngày nay, việc dùng mạng lưới internet để xuyên tạc hay viết bài bôi nhọ những người nổi tiếng hay những nhà lãnh đạo tôn giáo thường xuyên xuất hiện ở cấp độ ngày một nhiều. Những bài viết kiểu như vậy, đôi khi khiến cho độc giả - người chưa từng thấy, chưa từng chứng kiến, chỉ nghe nói - càng thêm nghi ngờ và đôi khi quay trở lại phỉ báng người mà mình từng kính trọng. Trong kinh có ghi lại cách xử lý kiểu thông tin này như sau:

Một lần nọ, một số tỷ kheo nghe người ta thắc mắc về nhân cách và địa vị chứng đắc của đức Phật nên lấy làm hoang mang, đem chuyện ấy hỏi Ngài thì được Ngài dạy như sau: Nếu một vị tỷ kheo thắc mắc tự hỏi rằng liệu đức Thế Tôn có giác ngộ viên mãn hay không, thì vị tỷ kheo đó nên kiểm chứng hai điều sau: Điều gì vị ấy biết do tự mình kiểm chứng, và điều gì vị ấy biết chỉ vì nghe người khác nói về Ngài. Vị tỷ kheo ấy nên kiểm chứng một cách kỹ càng liệu rằng đức Thế Tôn có đạo hạnh thuần khiết hay bị tai tiếng về đạo đức như lời đồn đại. Việc kiểm chứng đó không chỉ được thực hiện nhiều lần, trong một thời gian dài đáng kể mà còn phải được kiểm tra, tái kiểm tra và thẩm định đối với đối tượng được quan sát^[2].

Lời dạy trên của đức Phật đã cho chúng ta một phương pháp để kiểm chứng loại thông tin này. Không nên dễ dàng tin chỉ vì nghe người khác nói, mà chúng ta phải quan sát đối tượng nghi vấn đó, không chỉ một vài lần mà còn trong thời gian dài đáng kể. Sau đó lại còn kiểm tra đi, kiểm tra lại xem đối tượng đó có đúng với những gì người khác đồn đoán không. Do quan sát hành động và lời nói mà chúng ta có thể biết được phẩm chất của người đó.

Đức Phật luôn dạy cho hàng đệ tử của mình luôn lấy tâm khách quan để suy xét thông tin, cũng như loại bỏ những tư tưởng thành kiến và nhận thức cảm tính trong việc đi tìm chân lý. Chân lý luôn mang tính khách quan vì “Dù cho đức Thế Tôn có thuyết hay không thì các Pháp vẫn là chính nó”^[3]. “Sự tuệ tri như thật các pháp là sự tuệ tri tột cùng”^[4]. Sự thật vốn dĩ khách quan, không thể tiếp cận nó với tâm chủ quan.

Trong kinh Trường Bộ có ghi lại câu chuyện mà đức Phật phê phán tư tưởng thành kiến dù rằng tư tưởng đó xuất pháp từ chính việc tán dương giáo lý của Ngài. Đức Phật dạy rằng: Không nên căm phẩn hay tức tối, sanh lòng phiền muộn khi người nào đó huỷ báng đức Phật, huỷ báng giáo pháp. Nếu các đệ tử nghe lời chê bai như thế sanh lòng phiền muộn, khởi tâm oán giận hay thù ghét thì tâm mình sẽ bị tổn thương. Vì điều đó không thể suy xét liệu rằng lời chê bai ấy đúng hay là sai. Đồng thời cũng không nên hoan hỷ, vui mừng, thích thú khi nghe người khác ca tụng hay tán dương đức Phật, tán thán giáo Pháp. Loại cảm thọ hỷ lạc này cũng khiến tâm mình bị tổn thương, che lấp nhãn quan, làm hạn hẹp khả năng nhận biết đâu là sự thật, đâu là giả dối^[5].

Ngoài những lời dạy của đức Phật có liên quan trực tiếp tới cách tiếp cận thông tin và xử lý thông tin, Giáo sư Nandasena Ratnapala – một học giả có nhiều quyển sách viết về Phật giáo, người Sri Lanka - còn nêu ra nhiều phương pháp để xử lý thông tin như ứng dụng thuyết Lý-duyên-khởi để nêu lên mối tương quan của các pháp khi xử lý thông tin; hay thực hành pháp Tứ-vô-lượng tâm để củng cố tính khách quan và xa lìa thái độ thành kiến trong việc tiếp thu thông tin; và cuối cùng, để mở rộng và đào sâu phạm vi xử lý thông tin thì nên thực tập thiền định. Những phương pháp này được giáo sư phân tích trong cuốn Buddhist Sociology (Xã hội học Phật giáo – người dịch: đồng tác giả bài viết này). Theo giáo sư, thiền định rèn luyện tâm, hàng phục tâm sẽ góp phần nâng cao trình độ để xử lý thông tin một cách chuẩn sát nhất.

Những phương pháp thiền định như Vipassana hay thiền Phân tích - một loại thiền về tánh không của Đại thừa - giúp cho kiến thức của người nghiên cứu và phân tích dữ liệu ngày càng phát triển. Thiền quán được xem là một quá trình trực giác rất hữu ích cho việc phân tích dữ liệu, vì khi thực hành các phương pháp thiền quán này, ta sẽ hạn chế được những khuynh hướng dẫn tới kết luận sai lầm.

Cách tiếp cận vấn đề của Phật giáo có tính chính thể luận. Một sự việc nào cũng phải được quan sát dưới nhiều quan điểm khác nhau và toàn diện mọi khía cạnh. Chuyện ngụ ngôn nổi tiếng ‘lão mù sờ voi’ minh hoạ cho quan điểm này. Mỗi lão mù sờ một bộ phận của con voi và mường tượng hình dáng của con voi y như thế. Người sáng mắt thì nhìn được toàn bộ hình dáng của con voi. Vì thế, cái nhìn tổng thể rất quan trọng.

Cách thức xử lý thông tin của Phật giáo có phần khác với những cách mà các tôn giáo khác hay các ngành khoa học khác. Phật giáo chủ trương tự thân chứng nghiệm, dựa vào tâm khách quan và xem xét vấn đề với cái nhìn tổng thể. Không có  pháp nào tự sanh và tự diệt mà phải “Do cái này sanh nên cái kia sanh, do cái này diệt nên cái kia diệt”. Đó chính là lời đức Phật dạy.

………….

Thư mục tham khảo:

1.      Nandasena Ratnapala., Buddhist Sociology. India, 1995

2.      Anguttara Nikāya., Ed. R. Morris and E. Hardy. 5 vols. PTS London, 1885-1900

3.      Dīgha Nikāya., ed.TW.Rhys Davids and J.E.Carpenter. 3vols. PTS London, 1890-1911

4.      Majjhima Nikāya., ed.V.Trenkner and R. Chalmers. 3vols. PTS London, 1948-1951

[1]. Anguttara Nikāya I, p 189 (Kinh Tăng Chi Bộ)

[2]. Majjhima Nikāya I, p 317 (Kinh Trung Bộ)

[3]. Anguttara Nikāya I, p 331

[4]. Anguttara Nikāya V, p 37

[5]. Dīgha Nikāya I, p 3 (Kinh Trường Bộ)