Ba Tư (Persia) là tên cũ của Iran
ngày nay (chính thức đổi thành Iran vào năm 1935), một quốc gia nằm ở Tây Nam
Châu Á thuộc vùng Trung Cận Ðông, phía bắc giáp giới với Liên Xô (cũ), đông
giáp ranh với Pakistan và Afghanistan, nam giáp với Vịnh Ba Tư và Tây giáp với
Thổ Nhĩ Kỳ và Irag. Thủ đô Teheran. Diện tích: 1.648.000 km2 . Dân số:
54.710.000 người (thống kê năm 1997). Hiện tại Hồi giáo là quốc giáo tại Ba Tư,
nhưng Phật Giáo (PG) vẫn được xem là một tôn giáo có mặt ở Ba Tư vào đầu thế kỷ
thứ 2 trước Tây Lịch. Ðây là một điều rất lý thú cho những nhà sử học và khảo
cổ học PG có dịp để phăng tìm lại con đường truyền bá Chánh Pháp của các bậc
tiền bối năm xưa tại xứ sở này.
Trong thế kỷ qua, các nhà nghiên cứu
Ba Tư cho biết rằng có một số chuyện tiền thân Ðức Phật (Jataka stories) từng
được biết đến ở Ba Tư dưới nhan đề là Pancatantra, được chuyển dịch sang tiếng
Ba Tư vào thế kỷ thứ 6 theo chiếu chỉ của vua Khusru, và được dịch sang tiếng Á
Rập và tiếng Xy-ri vào thế kỷ thứ 8, dưới tựa đề là Kalilag va Damnag. Bản dịch
tiếng Ba Tư này về sau lại được chuyển ngữ sang tiếng Hy Lạp, La Mã và Do Thái.
Ðến thế kỷ thứ 8, quyển sách Cuộc đời của Ðức Phật (The Life of Lord Buddha)
được ông John dịch sang tiếng Hy Lạp, tác phẩm rất được phổ biến ở các nước
Trung Ðông thời bấy giờ. Theo ông Rashid al-Dìn, một nhà sử học sống vào thế kỷ
thứ 13, ghi nhận rằng có ít nhất mười một bộ Kinh Phật được chuyển ngữ và lưu
hành rộng khắp trên đất nước Ba Tư vào thời đó, trong số này có Kinh Vô
Lượng Thọ (Sukhavati- Vyuha sutra) và Kinh Ðại Thừa Trang Nghiêm Bảo
Vương (Karanda-vyuha) được ghi nhận còn hiện hữu cho tới ngày nay. Gần đây
, người ta còn tìm thấy thêm một số Kinh như Tương Ưng Bộ Kinh (Samyutta
Nikaya), Tăng Chi Bộ Kinh (Anguttara Nikaya) và Thọ Ký Di Lặc Kinh (
MaitreyaVyakarana).
Mặc dù nền văn hóa của Ba Tư và Á
Rập được xem là có ảnh hưởng qua một số mẫu chuyện tiền thân của Ðức Phật,
nhưng cho đến nay vẫn chưa tìm thấy một bản dịch tiếng Ba Tư, Á Rập hay ngôn
ngữ Trung Ðông nào khác. Sự ảnh hưởng của PG trên nền văn học Ba Tư mà hiện tại
chúng ta thấy qua những tác phẩm của những nhà sử học, địa lý học và đặc biệt
là nhân chủng học chỉ là những từ ngữ PG như al Budd (Ðức Phật), al Budasf (Bồ
tát), v.v... Trong văn chương của Ba Tư, đặc biệt ở phía Ðông Ba Tư, thường
miêu tả những hình ảnh và biến cố của PG từ những ngôi chùa ở vùng Merv và
Balkh. Về kiến thức nghi lễ của PG có liên hệ vớiù một bảo tháp ở Balkh được
thuật lại bởi nhà sử học Ba Tư Ibn al-Faqih vào thế kỷ thứ 10 và sử gia người
Sy-ri, ông Yaqut, vào thế kỷ 13. Về mặt hiểu biết PG của người Ba Tư còn rất
thô thiển và hạn chế, vì nó phải lệ thuộc vào sự thịnh suy của PG tại các nước
Trung Á và Afghanistan, mặt khác, sự tàn lụi của PG tại Ấn Ðộ theo sau cuộc tấn
công khốc liệt của đội quân Hồi giáo, cũng ảnh hưởng đến sự phát triển PG của
các quốc gia lân cận.
Phật giáo tại Ba Tư được ghi nhận là
phát triển và phổ biến trong hai thời kỳ, thứ nhất là đầu thế kỷ thứ 3 kéo dài
đến thế kỷ thứ 7 khi gặp sự tấn công của phong trào Hồi Giáo; thứ hai, PG lại
một lần nữa được phục hưng bởi sự chinh phục Ba Tư của người Mông Cổ vào đầu
thế kỷ thứ 13.
Về con đường truyền bá PG vào Ba Tư
có thể là gắn liền với hai hướng như sau: Thứ nhất, con đường truyền giáo được
khởi xướng vào triều đại của vua A-Dục. Sử liệu ghi nhận rằng nhiều tăng sĩ đã
được phái đến truyền pháp tại thành phố Bactria và Gandhara thuộc Afghanistan,
nhờ vậy mà PG đã phát triển tại xứ sở này và cuối cùng tràn qua Khurasan, (một
thành phố nằm về phía Ðông Bắc của nước Ba Tư ngày nay). Thứ hai, PG được
truyền vào Ba Tư qua ngã đường tơ lụa (silk route), con đường này nối liền Ðông
Tây, xuất phát từ vùng Ðông và Tây Ấn, do các nhà buôn người Ấn khai phá để nối
kết với các quốc gia có mối liên hệ về thương mại. Các nhánh mà con đường tơ
lụa đi qua là Batria và Gandhara để đi tới vùng Ðịa Trung Hải và các nhà buôn
PG đã có cơ hội để gieo rắc hạt giống Bồ Ðề vào các nơi này. Sử liệu cũng ghi
nhận rằng vào đầu thế kỷ thứ II trước TL, các nhà buôn Ấn thường dừng chân tại
vịnh Ba Tư và Á Rập, điều này giải thích tại sao các địa danh trong vùng này
mang dấu vết của ngôn ngữ Ấn, như but hay hind (Ấn Ðộ) và bahàr, chữ Sanskrit
là vihàra (tu viện PG).
Mặc dù đạo Thờ Lửa ( Zoroastrianism)
là một đạo có ưu thế tại Ba Tư, nhưng PG vẫn được truyền nhập và phổ biến, điều
này được chứng minh bởi tiền đồng PG của Peroz, con trai của vua Ardahir I
(226-41 sau TL), một người theo đạo Phật và đạo Thờ Lửa. Tuy nhiên, vào thế kỷ
thứ ba cũng có một vài chứng cứ về việc PG gặp phải sự khán cự của nhà cầm
quyền. Ông Kartir, một vị tu sĩ uy tín của đạo Thờ Lửa, ghi lại trên bia đá
rằng PG và một số tôn giáo khác tại vương quốc Sassanian đã bị đàn áp.
Al-Bìrùnì, một sử gia Ba Tư ở vào thế kỷ 11, cũng khẳng định rằng PG đã bi áp
lực trong thời kỳ này trước lúc Ðạo Hồi (một tôn giáo lớn do nhà tiên tri
Muhammad (570-632) sáng lập tại nước Á Rập vào thế kỷ thứ 7 trước TL) truyền
đến Ba Tư.
Bằng chứng cụ thể về sự tồn tại của
PG tại Ba Tư ngày nay rất mỏng manh, hầu như không còn gì cả. Các hang đá nhân
tạo rất công phu ở Chehelkhaneh và Haidari gần vịnh Ba Tư được xem như là những
tu viện PG, được tạo dựng theo kiến trúc của Ấn Ðộ và Trung Á. Rủi thay, không
có một bằng chứng rõ ràng nào còn tồn tại để xác minh sử liệu này. Truyền
thuyết của Ba Tư kể rằng, trong hai thế kỷ thứ 8 và 9, tại Ba Tư có một hoàng
tộc theo PG rất hùng mạnh mang tên là Barmakid ở thủ phủ Balkh. Nhiều tác giả
người Á Rập cũng thừa nhận điều này như là một đề tài truyền khẩu. Hoàng tộc
này đã xây dựng và trông nom nhiều Tu viện PG Nawbahàr nằm rải rác ở đông bắc
Ba Tư. Không may thay, Hoàng tộc này đã bị sụp đổ theo sau cuộc thương thuyết
bất thành với triều đình Abbasid đặt tại Baghdad. Sau đó, dường như hệ thống tu
viện Nawbahàr đã bị tịch thu trước thời điểm Hồi giáo xâm lăng đến vùng này, vì
khi người Hồi giáo đến thì hình bóng của PG không còn thấy ở đó nữa. Tiếp theo
đó, những ngôi Tu viện PG Nawbahàr được chuyển sang làm thánh đường của Hồi
giáo.
Thời kỳ PG được xem là phát triển
tại Ba Tư là vào đầu thế kỷ thứ 13 khi Thành Cát Tư Hãn (Genghis Khan,
1162-1227) xâm lăng đất nước này vào năm 1218. Vị vua Mông Cổ này và các quần
thần của ông đều là Phật tử, nên các vị là những nhà bảo hộ cho PG tại Ba Tư
cho đến khi vua Ghazan Khàn đổi theo Ðạo Hồi vào năm 1295 . Trong thời gian còn
ủng hộ PG, các vua Mông Cổ đã có những dự án xây dựng chùa chiền một cách rất
quy mô tại vương quốc Maragheh, (nằm phía đông bắc Ba Tư) và nhiều nơi khác,
nhưng kế hoạch này đã bị bãi bỏ theo lệnh của vua Ghazan, tiếp đó những ngôi
chùa đã bị phá hủy hoặc chuyển qua làm Thánh đường Hồi giáo. Rất có thể những
bằng chứng trong thời kỳ này có hai hang động nhân tạo ở Chehelkhaneh và
Haidari, cả hai nơi đều ở gần cố đô Mông Cổ Maragheh. Cả hai hang động rất nổi
tiếng này đã được các họa sĩ vẽ lại bằng tranh màu nước để trang trí trong
những thánh đường Hồi giáo. Những nỗ lực sau này của vua Mông Cổ Uldjaitu
(1305-16) bỏ Ðạo Hồi và trở về với Ðạo Phật để phục hưng lại PG ở Ba Tư, nhưng
tiếc thay, PG đã biến mất tại xứ sở này vào hậu bán thế kỷ thứ 14.
Ngày nay, hình ảnh của Phật giáo tại
Ba Tư, còn chăng chỉ là những lá cờ được trang hoàng trên những ngôi tháp ở tại
thành phố Caucasus, mà người ta tin rằng nó có thể là những ảnh hưởng còn xót
lại của người Mông Cổ trên xứ sở Trung Ðông này./.
(Tổng hợp tại liệu từ:
-- A CONCISE HISTORY OF BUDDHISM, England 1997
-- CULTURES OF THE WORLD IRAN, New York 1993
-- ENCYCLOPAEDIA BRITANNICA, Chicago1984)