Môn triết học này thiết lập một hệ thống trị liệu rộng rãi.  Trong phạm vi ấy Đức Thế Tôn là một nhà tâm lý trị liệu vô song.  Nhìn chung, Tâm lý trị liệu có nghĩa là sự điểu trị về rối loạn cảm xúc, thái độ cá nhân chủ yếu dựa vào sự giao tiếp bằng lời nói hay không lời.  Đức Phật là một nhà chữa bệnh vô song, giúp vô số người vượt qua căng thẳng, rắc rối về cảm xúc, và hòa giải làm cho các mối quan hệ trở nên thân thiện hơn.

Bác sĩ Sigmund Freud đã giới thiệu Phương pháp Trị liệu Phân tích Tâm lý.  Phương pháp Trị liệu Phân tích Tâm lý liên quan đến tìm hiểu và thảo luận về quá khứ và nguyên nhân dẫn đến tình trạng hiện tại, cũng như quá khứ là nguyên nhân ảnh hưởng đến tình trạng hiện tại như thế nào. Sự thấu hiểu đạt được giúp cho chúng ta dự đoán gần đúng về những gì sẽ xảy ra trong tương lai. Phân tích tâm lý là cố gắng thấu hiểu đến tận gốc rễ của vấn đề bằng cách phân tích mối quan hệ , sự chuyển động linh hoạt giữa phương pháp trị liệu và bệnh nhân.

Đức Phật đã thực hiện hoàn chỉnh 1 dạng về phân tích và tìm thấy nguyên nhân gây ra phiền não, sau đó chữa trị thành công nỗi khổ đau tâm lý đặc thù và đưa đến sự giải thoát tinh thần hoàn toàn cho con người.  Trong sự phân tích này Ngài đã đi vào những đời sống quá khứ.  Trị liệu bằng đời sống của quá khứ gọi là sự trị liệu hồi quy.

Ngày nay, Trị liệu Đời sống Quá khứ (PLT) rất phổ biến ở thế giới phương Tây và nó cho phép bệnh nhân giải quyết những vấn đề quá khứ trong một phương pháp trị liệu lâm sàng. Nhà trị liệu đời sống quá khứ nổi tiếng nhất của phương Tây là Edgar Cayce đã chữa cho hơn 14.000 người bằng phương pháp “đoán” trong thời gian bốn mươi ba năm.  Edgar Cayce đã chứng minh khả năng kỳ bí và đặt mình vào trong một loại giấc ngủ tự điểu khiển, trong lúc ấy ông có thể trả lời những câu hỏi do những bệnh nhân của ông ta đặt ra về bệnh tình của họ.

Trị liệu Nhận thức dựa trên khả năng "quán chiếu" vào trong tiềm thức của cảm xúc và đưa đến sự tập trung cho tư tưởng, tính tình và lòng tin. Albert Ellis của trị liệu cảm xúc hợp lý là một ví dụ của liệu pháp nhận thức. Ellis xem xét những "cảm xúc mạnh" có được từ tương tác giữa sự kiện ngoại cảnh-niềm tin- sự mong đợi.

Quan điểm của Phật giáo, đau khổ không phải do bởi những sự kiện khổ não ngoại tại, mà xuất phát từ tâm thức, tâm thức định hình nhận thức của chúng ta và phản ứng lại ngoại cảnh.  Những từ ngữ giống như thế được nhà Tâm lý học Albert Ellis lặp lại năm 1953, khi ông giới thiệu phương pháp tiếp cận trị liệu của ông – Phương pháp Trị liệu Cảm xúc Lý trí.  Theo Ellis : không phải những sự kiện làm nên những nổi buồn khổ tâm lý mà ông tin rằng đó là do nơi bệnh nhân chấp trước.  Ông tranh luận xa hơn rằng cảm xúc buồn khổ của một người thật sự do nơi suy nghĩ thảm thương của họ.  Lý thuyết của Ellis cho rằng họ nhìn nhận về khổ đau là không đúng với thực tại và căng thẳng tâm lý phát sinh từ sự chấp trước đó.

Nhà tâm lý học Aaron T. Beck – nhà phát huy Phương pháp Trị liệu Thái độ Nhận thức (CBT) nhấn mạnh vai trò của sự bóp méo nhận thức trong chán  nản và băn khoăn.  (CBT) là một trong những định hướng lớn của tâm lý trị liệu và đại diện cho một thể loại độc đáo của việc chữa trị những bệnh về tâm lý bởi vì nó xuất phát từ nhận thức và hành vi tâm lý của con người.

Đức Phật đã dùng vô số loại phương pháp trị liệu nhận thức.  Trong câu chuyện của Kisagotami, Đức Phật đã dùng một kiểu nhận thức về hành động để đánh thức tuệ giác nội quán trong bà mẹ trẻ vừa mất đứa con trai bé nhỏ.  Bà vừa bị suy sụp tinh thần với đau buồn thương tiếc kinh khủng.  Bà đến gặp Đức Phật mang theo xác đứa con trai và thỉnh cầu thuốc phục sinh cho đứa con của bà.  Đức Phật đã nói với bà hãy đi xin một số hạt cải trong một ngôi nhà chưa từng có người nào chết.  Kisagotami đã đi từ nhà này đến nhà kia nhưng không thể tìm ra một ngôi nhà nào mà chưa từng có sự chết.  Bà dần dần phát sinh nội quán tỉnh thức và nhận thấy ý nghĩa của sự chết.  Bà nhận ra sự chết là một hiện tượng phổ biến.

Đức Phật thường dùng Phương pháp Socrates để dạy giáo thuyết của Ngài.  Socrates (470-399) là một triết gia Hy Lạp, người đã tham gia hỏi đáp với học trò của mình trong sự tìm kiếm bất tận cho chân lý.  Ông đã tìm kiếm để đạt đến những quan niệm nền tảng của học trò và những đồng nghiệp của ông bằng những câu hỏi liên tục cho đến khi sự mâu thuẫn bùng nổ, điều này minh chứng cho sự sai lầm từ những giả định ban đầu.  Đó là Phương pháp Socrates.

Khi tên sát nhân Vô Não hét lên gọi Đức Phật dừng lại,  Đức Thế Tôn đã quay lại và nói Vô Não rằng: Đức Phật đã dừng lại rồi, và Vô Não cũng hãy làm như thế.  Điều này đã làm phát khởi nhận thức bên trong đầu của tên sát nhân Vô Não .  Vô Não nhận ra rằng Đức Thế Tôn đã dừng lại nghĩa là Ngài không phạm phải bất cứ sự bạo động nào nữa vì thế bây giờ cũng là lúc cho Vô Não từ bỏ bạo động.  Vô Não (Ương Quật Ma La) đã vất gươm và trở thành một sư thầy.

Patachara là một thiếu phụ trẻ phát sinh một sự phản ứng căng thẳng kịch liệt khi cô chứng kiến cái chết của người chồng, hai đứa con và cha mẹ của cô ta. Cô đến với Đức Phật khóc lóc với bối rối vô cùng tận.  Sau khi cô ta đã dịu xuống, Đức Phật đã giải thích với cô ta về ý nghĩa chân thật của khổ đau và tính tự nhiên của vô thường.  Câu chuyện của Patachara là một trường hợp nghiên cứu tuyệt diệu về cố vấn chấn thương tâm lý.  Cố vấn chấn thương tâm lý cung ứng một sự hỗ trợ thực tiễn trong tất cả những vấn đề trên để giải quyết phản ứng thảm thiết của Patachara.

Có những điểm tương đồng giữa thái độ của Đức Phật và sự đồng cảm của Roger Carl. Carl Roger đóng một vai trò quan trọng trong sự phát triển Phương pháp trị liệu Vấn tâm Bệnh nhân và ông là một trong những người thiết lập phong trào tâm lý nhân loại.  Giống như Carl Roger, Đức Thế Tôn Thích Ca Mâu Ni đã chấp nhận hỗ trợ tích cực không điều kiện với sự đau khổ của con người.  Những nhà Tâm lý học cho rằng sống một cuộc sống đích thực là không thể phát triển mà không có sự đồng cảm.  Đồng cảm là một khả năng cơ bản để có thể phát triển quan hệ với người khác, và từ đó phát triển nhân cách của một người

Đức Phật tin tưởng vào tự do của con người.  Rogers nghĩ rằng không có mối liên hệ nào cho dù con người thật sự có tự do hay không.  Ông nói thêm, chúng ta sẽ cảm thấy tự do khi chúng ta có sẵn sự lựa chọn.  Rogers chỉ ra rằng: những người có đầy đủ các chức năng thừa nhận là có cảm giác tự do và có ý thức trách nhiệm trong sự lựa chọn của mình. Đức Phật không phủ nhận sự tự do của con người và ý thức trách nhiệm với hành động của mỗi người.

Robert Carkhuff – một trong những nhà tiên phong của Phương pháp Vấn tâm Trị liệu nghiên cứu và hoạt động với Carl Rogers.  Ông phát hành một quyển sách nổi tiếng về Hướng Tới Sự Khuyên Bảo Hiệu Lực và Tâm Lý Trị Liệu vào năm 1967.  Robert Carkhuff giới thiệu 7 điều kiện hỗ trợ như thấu cảm, tôn trọng, cụ thể, chân thành, tự hiển hiện, đối diện, và thân cận trực tiếp.  Trong tâm lý trị liệu, thân cận trực tiếp là vấn đề sống còn.  Câu chuyện của Rajjumala – một người giúp việc trong gia đình định tự tử, tiếp theo một sự quấy nhiễu của bà chủ nhà, và được Đức Phật cứu thoát.  Đây là một ví dụ tuyệt vời về sự khuyên bảo ngăn ngừa tự tử và là điều hỗ trợ thứ bảy của Robert Carkhuff : “thân cận trực tiếp”.

Sự giảng dạy về thiền quán của Đức Phật có một vị trí đặc biệt.  Thiền quán Phật giáo là một tiến trình tịnh hóa tinh thần và đưa đến một nhận thức trực tiếp.  Do vậy, mục tiêu thiền quán của Đạo Phật là để đạt được sự thấu hiểu tuệ giác về chân lý.  Thiền quán hay Thiền Minh Sát của Phật giáo cho một sự thể chứng về : vô thường, khổ não và vô ngã.  Từ bi quán giúp giảm thiểu sân hận và là một phương pháp hoàn thiện để kiểm soát những cảm giác hung hăng.  Nói chung thiền giúp giảm stress và lo lắng.  Ngày nay, những trung tâm tâm lý trị liệu ở phương Tây và phương Đông dùng thiền quán như một kiểu điều trị tâm lý thành công.

‘Phương pháp tâm lý trị liệu hiện sinh’ là một hình thức tâm lý trị liệu, mục tiêu là đề cao sự tự nhận thức.  Điều này được diễn tả phổ biến trong giáo thuyết của Đức Phật.  Phật giáo đưa lên những vấn đề đạo đức học và tính tự nhiên về sự hiện  hữu của chúng ta.  Các mục tiêu của liệu pháp hiện sinh là để cho phép mọi người trở nên trung thực với bản thân, để mở rộng quan điểm của họ về bản thân và thế giới xung quanh họ, để định hướng cho sự việc trong tương lai từ các bài học ở quá khứ và tạo ra một cái gì đó có giá trị sống cho trong hiện tại. Ngoài ra, nó hỗ trợ ta khám phá không gian xã hội, vật lý, tâm lý và tâm linh của bệnh nhân.

Câu chuyện của Mattakundali – một chàng trai trẻ, cuối cùng bệnh hoạn và đau khổ mà không có một sự giúp đỡ thuốc men nào và chết yểu vì sự tham ăn của người cha.  Sau khi Mattakundali chết, cha chàng trở nên buồn khổ vô cùng và thường đến nghĩa trang mỗi ngày để than khóc.  Ý nghĩa về cái chết được phơi bày trong câu chuyện của Mattakundali là một hình thức hiện sinh.  Cuối cùng sự buồn thảm của người cha được giải quyết.  Câu chuyện này có thể được diễn giải như một thí dụ tốt về lời khuyên bảo cho sự tiếc thương.

Đức Phật là một nhà tâm lý trị liệu vô song.  Phương pháp trị liệu của Ngài đã giúp cho hàng triệu người qua hàng thế kỷ.  Ngày nay, thế giới phương Tây đã nhận ra cốt lõi tâm lý của Phật giáo.  Nhiều hệ thống tâm lý trị liệu ở phương Tây phát sinh từ giáo thuyết của Đức Phật.  Đức Thế Tôn cho thấy sự đồng cảm và không phán xét bất cứ ai đến với Ngài. Ngài đã giúp con người có được cái nhìn sâu sắc và giúp đỡ trong việc loại bỏ những cảm xúc phiền não và đau đớn. Phương pháp điều trị của Ngài rất đặc biệt và có thể được áp dụng cho mọi thời đại.