Nhân dịp mọi người dân Việt ở quê nhà cũng như hải ngoại đang nhộn nhịp chuẩn bị đón xuân “Quí Mùi, 2003” tôi viết lại một vài kỷ niệm đã qua của các mùa xuân hầu góp phần lưu lại tập quán cổ truyền của quê nhà cho thế hệ trẻ Việt Nam đang sống lưu vong nơi hải ngoại cũng như ở trong nước.

Đối với dân tộc Việt Nam, hương vị mùa xuân được coi như là một truyền thống văn hoá của tổ tiên ta để lại từ thời lập quốc và cứ mỗi năm lại bồi đắp thêm những ý đẹp, lời thơ cho thật trang nghiêm long trọng với một niềm vui vô tận, để truyền bá lại cho hậu thế noi theo.

Hàng năm dân tộc Việt Nam có một cái TẾT gọi là TẾT Nguyên Đán, vào ngày cuối năm âm lịch, đây là những ngày lễ long trọng nhất của nhân dân Việt Nam, kéo dài từ ngày 30 tháng chạp âm lịch đến hết ngày 3 tháng giêng, có nơi ăn tết đến ngày 7 tháng giêng.

Tết Nguyên Đán là những ngày hội lớn, đánh dấu sự trở lại của một chu kỳ thời gian một năm trọn. Ngôn từ về mùa xuân và Tết hết sức phong phú, mùa xuân và Tết đồng nghĩa với thanh bình, hy vọng, sum họp, ước mơ, tin tưởng, thương yêu, vui vẻ, trẻ trung, tĩnh tứ: Sắc xuân, tình xuân, ý xuân, tuổi xuân....

Tết cũng có thể coi là ngày lễ sinh nhật chung. Sinh nhật của thiên nhiên, đất nước và dân tộc. Trước đây ta tính tuổi theo Tết chứ không theo ngày sinh chính thức. Đến Tết mỗi người thêm một tuổi...Chữ Têt là do chữ Tiết đọc chệch ra. Ví dụ như thời tiết, tiết nhật, tiết chế, tiết lệnh, tiết hạnh...

Tết Nguyên Đán (Nguyên là đầu, Đán là sớm mai. Nguyên Đán có nghĩa là buổi sớm mai đầu năm). Trước đây, Tết Nguyên Đán ở nước ta có 7 ngày. Người xưa quan niệm rằng 7 ngày Tết, trời cho đất sẽ sinh ra mọi vật để nuôi sống con người, ngày thứ nhất, trời đất sinh ra gà, ngày thứ hai sinh ra chó, ngày thứ ba sinh ra dê, ngày thứ tư sinh ra heo (lợn), ngày thứ năm sinh ra trâu, ngày thứ sắu sinh ra ngựa, và ngày thứ bẩy sinh ra lúa. Său này vì công việc bận rộn, dân ta chỉ ăn Tết có 3 ngày.

Ngày 30 mươi tết là ngày bận rộn nhất. Mọi nhà đều dọn dẹp, sắm sửa cho chu tất trước khi đón gia tiên, ông bà về ăn Tết. Ngày trước, chiều 30 Tết, người ta dựng cây nêu trước cửa nhà.

Cú kêu ba tiếng cú kêu,

Kêu mău đến Tết, dựng nêu ăn chè.

Trưa 30 Tết, cúng mặn rất tịnh soạn, trên bàn thờ trang hoàng rất trang nghiêm, để đón Ong Bà, gia tiên, đây là sự tỏ lòng biết ơn của con chắu đối với Oâng Bà, Cha Me đã khuất. Ngày 1 TẾT tất cả mọi gia đình đều ăn chay, đi Chùa lễ phật, hái lộc cầu may, xin xăm cầu tài, Ngày 3 cúng mặn gia tiên ở nhà, để tiễn đưa Oâng Bà, Gia Tiên nội ngoại, trở về thế giới bên kia. 

Đặc biệt đêm 30 TẾT ngày cuối cùng của năm âm lịch, hầu hết tất cả các gia đình điều thức suốt đêm, để đón giao thừa vào đúng 12 giờ đêm, trong nhà cúng gia tiên, ngoài sân cúng giao thừa đón xuân, với những tiếng pháo nổ ran để mừng năm mới.     

Để chuẩn bị đón xuân, từ thành thị đến thôn quê mọi gia đình đều sửa soạn nhà cửa, sơn phết quét vôi, ngoài sân được các chủ nhà vẽ các cung, tên bằng vôi bột trăùng xoá, mũi tên đều hướng ra ngoài ngõ (cổng), được truyền tụng rằng đó là cung tên bắn các ma, qủi không cho xâm nhập vào nhà, để xua đuổi những cái rủi ro, xui xẻo của năm đã qua hầu đón nhận một mùa xuân mới với niềm hy vọng cho tương lai thật tốt đẹp.      

Để chuẩn bị cho những ngày TẾT, đón xuân mới, trẻ, già, trai gái lo sắm sửa lễ vật, sửa soạn bàn thờ gia tiên, để rước ông bà về thờ cúng những ngày đầu xuân hầu tỏ lòng biết ơn đến các vị sinh thành và cầu xin gia tiên nội ngoại phù hộ độ trì cho năm mới được vạn sự an lành, hạnh phúc, làm ăn phát đạt, cho nên dân gian có truyền lại lời thơ, ý đẹp như său:

Tết đến nhộn nhịp thành quê

Trẻ già, trai gái hướng về hân hoan

Cửa nhà đã được sửa sang

Bàn thờ bông trái trầm nhang thơm lừng

Mứt kẹo, bánh tét, bánh chưng

Cỗ bàn phẩm vật chúc mừng lẫn nhău

Mọi người khoẻ mạnh sống lâu

Bán buôn tài lộc sang giầu vẻ vang

Đầu năm ta đón xuân sang

Giao thừa cúng lễ rộn ràng niềm vui.

Ý nghĩa mùa xuân đến với nhân dân ta thật là vô tận, ngoài Bắc thì trồng nêu, cây đào, bánh chưng, bánh nòng, mứt kẹo ....Trong Nam cành mai, bánh tét, dưa hấu, kẹo mứt....Nhà nhà, người người đều nhộn nhịp đón Xuân với vẻ đẹp niềm vui, hương sắc mùa xuân tỏa ngát bốn phương trời.

Quê tôi một năm có 4 mùa: Xuân, Hạ, Thu, Đông mỗi mùa có 3 tháng. Mùa Xuân tháng giêng, hai, ba. Tục ngữ quê tôi có truyền rằng:

Tháng giêng là tháng ăn chơi

Tháng hai cờ bạc, tháng ba hội hè...   

Mùa Xuân là mùa đẹp nhầt, khí hậu ôn hoà, mát mẻ. Không mưa, không nắng bầu trời trong sáng, cây trái xanh tươi, bông hoa nở rộ để cùng tô điểm thêm hương sắc của một mùa xuân cho nên Oâng Nguyễn Công Trứ đã tận hưởng thú vui xuân thể hiện các câu thơ lục bát như său:

Chơi xuân kẻo hết xuân đi

Xuân tàn hoa rụng còn gì vui xuân..

Cùng một ý niệm vui xuân chị em Thuý Kiều đã đua nhău trưng diện son phấn, áo quần, xe ngựa vui xuân trẩy hội, đã được thi hào Nlguyễn Du diễn tả như său:

Gần xa nô nức yến anh

Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân

Dập dìu tài tử giai nhân

Ngựa xe như nước, áo quần như nêm.

Dân tộc Việt Nam vui Xuân, đón Xuân bằng ăn tết ở nhà, lên Chùa Lễ Phật và hái lộc cầu may đã thể hiện hai câu thơ său:

Tháng giêng ăn tết ở nhà

Lên Chùa lễ Phật tòan gia an lành.

Mỗi độ Xuân về lúc còn thơ ấu, sáng sớm ngày tối tết lại có dịp đi xông nhà, chúc tết, lễ gia tiên ở nhà thờ họ và đi Chùa lễ Phật, cái vui của thời thơ ấu thật là hồn nhiên, không lo, không nghĩ, không phiền đến ai. Nay thì tuổi đã ngoài thất thập cổ lai hy, vương vấn trần ai nặng một lòng, nhất là những mùa Xuân trong các trại cải tạo.

Chín mùa Xuân của một cuộc đời trong các trại giam từ Nam ra Bắc, tôi không thấy cái hương vị nào nhộn nhịp vui xuân trong lòng tôi của lúc thiếu thời, đến nay tôi hồi tưởng lại cảm thấy rùng mình ghê sợ. Tôi cố gắng quên đi, để nhớ lại những kỷ niệm ngày xuân của tuổi ấu thơ, trong thời thanh bình nơi quê tôi, hầu tạo cho sự thanh thản cho tâm hồn trong những ngày xuân dân tộc.

Tôi còn nhớ, nhớ mãi không bao giờ quên những ngày “Trẩy Hội Mùa Xuân” có rất nhiều hội hè, đình đám. Các nơi đua nhău tổ chức vui xuân với những trò chơi có tính chất thể dục, thể thao và mở mang trí tuệ như Đánh đu, Cầu thùm, leo giây nhẩy bao bố, đấu vật, múa lân, Đá cầu, Đá gà, Đua ghe, thả diều, Võ thuật, đấu cờ tướng (cờ người),.

A)-CỜ NGƯỜI:

Cờ người đây là người thật, được tuyển chọn 16 nam và 16 nữ, tuổi từ 16 đến 20, được ăn mặc theo đúng các quân cờ, có nhiêu mầu sắc như Tướng, Sĩ, Tượng, Xe, Pháo, Mã và Tốt. Mỗi người đều cầm một cây cờ bàng gỗ, sơn son, thiếp vàng trông rất trang nghiêm và lịch sự. 2 người đấu cờ là 2 ông giỏi nhất sau khi đã được tuyển chọn sơ kết, chung kết, mới được thi đấu.

Người trọng tài là một danh thũ đã từng đoạt giải quán quân ở các năm trước, său khi dàn quân theo vị trí trên bàn cờ đã được vẽ (kẻ) trên sân rộng trước cửa đình làng. Trọng tài có nhiệm vụ khởi xướng, 3 hồi chiêng trống vang dội chấm dứt, lúc đó bên nào đã bốc thăm được đi trước bắt đầu xướng thí dụ:  

Chốt 3 tấn 1, Pháo 2 bình 4, mã 1 tấn 2, xe 1 bình 1, ....Trong cờ tướng có muôn hình vạn trạng của các thế cờ, biến hoá như rồng bay phượng múa. Său đây là một thế cờ tuyệt hảo “ ĐẠI XA MÔ trong bách cuộc tượng kỳ gọi đây là thế cờ “Đả Mã Tháo Điền”. Nhưng trong Trúc Hương Trai và nhiều tài liệu khác đều cho là “Đại Xa Mã” như xa 2 tấn 4, mã 3 tấn 4, xa 3 tấn 1, mã 4 tấn 5....mỗi lần hô như vậy người cầm quân cờ có nhiệm vụ di chuyển cùng với quân cờ đến chỗ quy định theo tiếng hô của ông đấu cờ, cứ như thế tiếp tục cho đến khi một bên bị thua.      

Không bên nào được nghĩ quá 1 phút tuỳ theo giao ước. Nếu chậm quá thời gian quy định thì trống bỏi (trống con) lại đánh bong bong bên tai thúc dục người đấu cờ, đây là môn chơi đấu trí, tổ chức rất công phu và thu hút nhiều người xem nhất.        

B)-TRẨY HỘI CHÙA HƯƠNG:

Mùa Xuân còn là mùa trẩy hội, đi hành hương ở các nơi xa xăm như đi “Trẩy hội Chùa Hương”. Chùa Hương là một danh lam thắng cảnh, thơ mộng tuyệt vời, sơn thuỷ hữu tình. Từ làng tôi dến Chùa Hương Tích khoảng cách độ 80 mai, (trên 100 cây số,) có thể đi bằng đường bộ hoặc đường thuỷ, các cụ làng tôi thường hay tổ chức đi đường thuỷ bằng những chiếc thuyền (ghe) nho nhỏ.

Mỗi chiếc chở được 15 đến 20 ngưởi. Một đoàn thuyền khoảng 10 đến 15 cái mang theo đủ các phẩm vật với những dàn trống, chiêng, nhạc cổ truyền và mọi người ăn mạc rất sang trọng, loè loẹt. Đoàn thuyền với những mái chèo hai bên đua nhău chạy dọc theo sông cái từ phủ Kinh Môn lên Chí Linh ngược lên sông Hồng Hà qua Hà Nội đến sông Hương tới Chùa - vừa đi vừa kèn trống, hò hát vang dội khắp con sông thật là nhộn nhịp và vui thú biết bao.

Đến Chùa Hương tất cả các du khách từ bốn phương đổ về gặp nhău trong một trái tim. Cảnh sơn núi hữu tình, nên thơ. Trai gái trẻ già dập dìu dắt nhău lên Chùa lễ Phật thật là “Bầu Trời Cảnh Bụt” bao la với từng đòan thiện nam, tín nữ từ khắp nơi đổ về hành hương chiêm bái mà nhu thơ Tản Đà, đã diễn tả:

Chùa Hương trời điểm lại trời tô

Một bức tranh tình trải mấy thu

Xuân lại Xuân đi bao dấu vết

Ai về ai nhớ vẫn thơm tho.

Phong cảnh Chùa Hương thật hữu tình, thơ mộng nhớ đến Bến Đục, Suối Yên, với giòng nước chẩy nhẹ nhàng trên sông, in bóng những dẫy núi chập chờn tô điểm cảnh thiên nhiên. “Trẩy Hội Chùa Hương”, không những đến lễ Phật câu may, xin xăm cầu tài, mà còn là nơi trai tài gái sắc có dịp gặp nhău trao đổi tâm tình, ôn lại cảnh cũ người xưa, chúc nhău trăm tuổi bạc đầu râu, hạnh phúc trăm năm đến với nhau.

Ai ai cũng hái lộc cầu may, xin xăm cầu tài, xem tướng, xem bói để biết thời vận hên xui, tương lai may rủi đến với mình. Mọi người đều hân hoan với niềm hy vọng tràn đầy:

Du Xuân lễ Phât đầu năm

Lên Chùa Lễ Phật xin xăm cầu tài

Nguyện cầu Phật Tổ Như Lai

Phù hộ thân quyến trong ngoài bình an.

Và tôi cũng luôn luôn nhớ đến quê tôi, mỗi độ xuân về:

Quê tôi có gió bốn mùa

Có trăng giữa tháng, có Chùa quanh năm

Chuông kêu, gió sớm, trăng rằm

Chỉ thanh đạm thế, âm thầm thế thôi

Lâu ngày tôi bỏ quê tôi

Bỏ trăng, bỏ gió, chao ôi, bỏ Chùa

Đem thân đi với giang hồ

Trên đường phẳng lặng, bến đò lênh đênh.              

C)-MÚA LÂN - MÚA RỒNG:

Theo một số tư liệu có tính khảo cứu, người ta cho rằng múa lân ra đời rất sớm, có thể nói là từ lúc mà người nguyên thủy có tục lệ thờ cúng vật tổ. Căn cứ vào hình thù quái dị của chiếc đầu lân thì có thểù là một hình tượng nghệ thuật được thêu dệt lên từ trí tưởng tượng của người xưa. Đầu lân được sơn vẽ đủ các mầu: xanh, đỏ, tím, vàng, đen, ...cái sừng nhô lên như sừng con tê giàc ở phía gáy nó. Cái mũi rất to nhô lên. Khắp trên trán, trên má, người ta đính những chiếc gương nhỏ ...

Người mang đầu lân là một nhân vật chính, kèm theo là người cầm đuôi, để rồi cả hai tuỳ theo nhịp trống, thanh la mà uốn lượn, khi lồng lên, khi giương oai, khi thu mình để nghỉ,..Hàm dươi của lân có rất nhiều râu và râu dài. Cái miệng lúc nào cũng hớp hớp theo nhịp trống ....

Đặc biệt trong múa lân có một nhân vật rất kỳ lạ, gọi là ông Địa, mặt to, tai lớn, bụng phệ, cười rất vui, một tay dương cao cây gậy trên có quả cầu, một tay phe phẩy chiếc quạt giấy. Có người cho rằng ông Địa là một nhân vật biểu hiện của niềm lạc quan, yêu đời, vui vẻ. Có người lại cho rằng ông Địa phản ảnh ước mơ û của người xưa muốn thông qua vật tổ của mình để chinh phục thiên nhiên.

Trong dịp Tết Nguyên Đán và Tết Trung Thu thường có tổ chức múa lân “Tùng xoèng, tùng xoèng ..”đội múa lân đi đến đâu, phố phường, làng xóm nhộn nhịp đến đó, trẻ em, người lớn đổ ra xem, thật là nhộn nhịp trong những ngày vui xuân.

Bây giờ ở các thành phố vào những ngày Tết, hay Trung Thu, cả những ngày khai trương cửa hàng cũng mời các đội múa lân đến múa, các hiệu buôn tuỳ theo khả năng mà treo giải lớn, nhỏ, có chủ hiệu treo giải cực to để lấy tiếng và quảng cáo. Thường lân đến múa nơi nào thì nơi đó có đốt pháo, hoặc do chính đội lân mang pháo đến đốt.

Múa Rồng là điệu múa của một số nước phương Đông, nhưng ở Việt Nam điệu múa này có bản sắc riêng. Người Hoa ở nước ta rất thích múa Rồng. Hình con rồng Việt Nam thân dài, uyển chuyển uốn khúc như thân rắn, nhưng có nguồn gốc từ hình cá sâu. Việt Nam là xứ sở nông nghiệp, trồng lúa nước lâu đời, nên rất thích rồng vì nó là biểu tượng của vị thần làm ra nước, sấm chớp, để luá má tốt tươi, vạn vật sinh sôi, nẩy nở. Vì vậy múa rồng rất phổ biến trong dân gian.

Hính con rồng ta thường thấy trong các đội múa ngày nay mang dáng dấp con rồng truyền thống, là con rồng của thời Lý, Trần (1009-1400). Thân của những con rồng này dài, mềm mại, có vây, vẩy, dọc lưng đến đuôi có hàng gai. Hình rồng được làm bằng vải mầu vàng, vẩy, vẽõ bằng mầu đen, mắt cũng mầu đen. Thường có 8 người đội hình rồng: Một người đội đầu, sắu người đội thân và một người đội đuôi. Những người này múa theo nhịp trống dân gian

D)-THẢ DIỀU:

Chơi thả diều là một thú tao nhã,và có rất nhiều người rất thích thú, say mê và còn thi đua làm diều. Diều người ta chế ra nhiều loại: Diều sáo, diều cánh phản, diều chuồn chuồn.....theo sử liệu diều có từ lâu đời. Nhưng có tài liệu nói nguồn gốc chơi diều ở Trung Quốc và một số nước Tây phương.

Ngoài Bắc có câu ca dao:

Cầm dây cho chắc,

Lúc lác cho đều,

Để bố đâm diều,

Kiếm gạo con ăn,

Còn thi sĩ Tản Đà thì không quên được cánh diều:

Nước gợn sông Đà con cá nhẩy,

Mây trùm non Tản cái diều bay,

Con diều thật là một giống chim thuộc bộ cắt, họ Ưng chuyên ăn thịt, Ở nước ta có khoảng 20 loài của họ Ưng. Từ diều trắng, diều lửa, diều hâu, đến kên kên, ...Diều ta thường thấy mầu hung, cánh đen, bụng đỏ nhạt, mắt rất tinh, chân đầy móng sắc, các con thú nhỏ như chim, chuột, gà con, vịt con, đều là mồi ngon của diều. Diều bay lượn rất đẹp và có tốc độ cao.

Trong dịp Hội đình làng tháng ba năm 1998 tôi có về thăm quê và dự “Đại Hội Truyền Thống Đình Làng” trong dịp này tôi cũng vui chơi với một số các cụ và dân làng đi thả diều đây là một dịp tôi hồi tưởng lại cái thú vui xuân của thời kỳ thơ ấu, Nghề chơi diều có sức lôi cuốn ghê gướm và cũng lắm công phu. Ở Pháp có liên đoàn chơi diều gồm 6 hiệp hội với khoảng 600 thành viên.

O Nhật Bản cung co hoi choi dieu tu bao doi ho lay do la một thu vui trang nhã và thích hợp với mọi lớp tuổi..

Trên đây tôi chỉ tưởng nhớ lại một số trò chơi tao nhã và thú vị theo sở thích của tôi lúc còn thiếu thời sống trong cảnh thanh bình, thịnh vượng xưa kia ở tại quê nhà, ngoài các trò chơi trên còn nhiều môn chơi khác như: Đánh đu, leo cầu thùm, đấu vật, các cụ thì tổ tôm, tài bàn, xóc đĩa, chắn cạ...đấu võ. Võ nghệ cũng rất quan trọng đối với nhân dân ta. Từ ngàn xưa, dân tộc Việt Nam ta vốn có truyền thống Thượng võ. Võ được xếp ngang hàng với Văn Chương.