Tâm thức, đôi khi được gọi tắt là tâm, là từ chỉ chung cho các khía cạnh của trí tuệ (intellect) và ý thức (consciousness), thể hiện trong các kết hợp của tư duy, tri giác, trí nhớ, cảm xúc, ý muốn, và trí tưởng tượng; tâm thức là dòng ý thức (Bách khoa toàn thư mở). Những điều mà căn cứ vào tâm thức để lý giải thì người ta gọi là duy tâm

Khoa học (trong tiếng Latin scientia, có nghĩa là "kiến thức" hoặc "hiểu biết") là các nỗ lực thực hiện phát minh, và tăng lượng tri thức hiểu biết của con người về cách thức hoạt động của thế giới vật chất xung quanh. (Bách khoa toàn thư mở). Những giải thích dựa vào thành quả khoa học người ta cho là duy vật.

Quan niệm duy vật luôn cho vật chất là cái có trước, ý thức là cái có sau và vật chất quyết định ý thức. Còn quan niệm của Phật giáo thì cho rằng tâm thức sẽ tạo ra thế giới vạn vật, tức là: ‚tam giới duy tâm, vạn pháp duy thức’ hay ‚nhất thiết duy tâm sở tạo’, tất cả đều nói lên một ý rằng cả thế giới chúng ta đang sống đều do tâm thức của con người biến hiện ra. (Duy thức luận)

Chúng ta không đi sâu vào việc chứng minh quan niệm đó là đúng hay sai, mà bằng những quan sát quá trình phát triển của khoa học, trên cơ sở đó mở rộng sự suy luận thông qua mô phỏng, và tìm ra những giả định về về những điều có khả năng xảy ra trong tương lai.

Trước đây, khi khoa học chưa phát triển, loài người vẫn luôn tìm cách để chế tạo ra những dụng cụ hay phương tiện tốt nhất để phục vụ cho họ. Tìm tòi, khám phá, phát minh vốn dĩ là bản chất của con người. Rồi chính từ thế giới vật chất đó, con người trãi nghiệm nó và không ngừng tìm đến một giá trị cao hơn. Điển hình là thí dụ về cách thức liên lạc của con người. Ngày xưa để thông tin liên lạc nhau, người ta nghĩ tới việc dùng ngựa, hay chim để đưa thư nhằm rút ngắn khoảng cách về mặt thời gian.

Khi khoa học ngày càng phát triển. Thế giới đã chứng kiến và không khỏi ngạc nhiên trước những sản phẩm của các công trình phát minh, sáng chế của khoa học như điện thoại bàn, xe cơ giới, các toà cao ốc… và khoa học đã chính thức trở thành một phương tiện hữu hiệu phục vụ cho những đòi hỏi cao độ của con người. Và rõ ràng điện thoại bàn đã giúp con người rất nhiều trong liên lạc giao tiếp, giảm lãng phí về thời gian và công sức.

Sự mong muốn của con người ngày càng phức tạp hơn khi mức sống được đòi hỏi cao hơn. Sự tiện lợi, nhanh chóng và dễ dàng là những tiêu chí mà con người mong muốn đạt tới. Theo đó thì chiếc điện thoại bàn có thể sẽ không phù hợp khi người ta muốn sử dụng nó một cách linh hoạt ở ngoài. Đáp lại với những yêu cầu đó, điện thoại di động đã ra đời và là một giải pháp hữu hiệu trong truyền thông liên lạc. Và cứ thế những dòng điện thoại có công năng phức tạp hơn lại ra đời theo yêu cầu khắc khe của con người như điện thoại cảm ứng, điện thoại điều khiển bằng giọng nói...

Thế nhưng, nhu cầu con người có dừng lại chăng? Hay con người vẫn chấp nhận và bằng lòng với cái hiện tại? Quả thật như thế thì không xứng danh là con người. Chắc chắn con người sẽ không bao giờ dừng lại với những tham vọng và ước muốn tầm thường, con người phải chứng minh được tính phi thường tìm ẩn trong thế giới của họ. Để rồi cái mới sẽ được sản sinh ra theo sự kế thừa của tri thức khoa học tiếp diễn. Đến giai đoạn, con người sẽ không cần sử dụng đến những vật dụng nào đó vốn dĩ làm vướng bận họ, mà làm sao và bằng cách nào họ có thể liên lạc với nhau một cách nhanh chóng, dễ dàng mà không cần phải cầm chiếc điện thoại.

Làm sao và làm sao? Có lẻ người ta sẽ nghĩ tới giải pháp cấy những con chíp vào trong con người để khi nào cần liên lạc con người chỉ cần nghĩ tới thì sẽ kích hoạt hệ thống hoạt động. Cho là giải pháp đó thành công, nhưng liệu con người có bằng lòng với việc cấy một vật thể lạ vào cơ thể của họ không hay bằng cách nào không phải là con chíp mà vẫn có thể liên lạc với nhau. Quả thật là một bài toán khó.

Có thể sẽ có một giải pháp vẹn toàn khác khi khoa học phát hiện ra rằng cơ thể con người cũng là một linh kiện đặc biệt trong thế giới vật chất này (nhờ vào sự phát triển của y học). Vậy nếu con người có thể kích hoạt được nó hoạt động như một chiếc điện thoại thì chắc có thể con người sẽ liên lạc được với nhau. Bằng cách nào? Bằng những tầng sóng não thông qua sự tập trung tinh thần của một người sẽ phát ra một tầng sóng trong không gian, và người bên kia sẽ bắt được tín hiệu và tiến hành trao đổi từ sự hợp nhất của tầng sóng tư duy của não.

Trong tôn giáo người ta gọi đó là tâm linh tương thông. Tôn giáo đã ra đời từ khi con người có mặt trên quả đất này, thế giới duy tâm công nhận sự liên lạc của con người thông qua sự tương thông hoặc sử dụng thức thứ sáu. Liệu đó có phải là những trường hợp vốn mang tính khoa học mà những nhà khoa học chưa đủ công năng nghiên cứu tới. Như thế có thể kết luận rằng: tâm thức con người có thể điều khiển và tạo ra thế giới vật chất theo phương thức mới.

Kết luận này có đúng hay không thì phải chờ vào sự phát triển của khoa học trong tương lai. Nếu đúng như thế thì những vấn đề huyền bí mà khoa học đang bế tắt sẽ có lời giải đáp thích đáng, như là kim tự tháp Ai Cập xây dựng như thế nào? Làm sao duy chuyển những tảng đá nặng 2 tấn từ một nơi rất xa đến để xây dựng cổ mộ? Những thầy phù thuỷ trong truyền thuyết phải chăng là những nhà khoa học lỗi lạc? và còn nhiều điều bí ẩn khác nữa.

 Cuối cùng, có thể sự sai lầm của khoa học ở chổ cho rằng xã hội loài người thời xưa là kém văn minh và phát triển, và rất có thể sẽ mắc phải sai lầm tiếp tục khi chúng ta phủ định thế giới của tâm thức. Vậy những bí ẩn của ngày xưa để lại sẽ mãi là bí ẩn được xếp vào khoa học huyền bí. Và khoa học huyền bí mà con người gán ghép cho nó chẳng qua là sự nguỵ biện cho sự bế tắt của nền khoa học hiện tại. Nhưng cho dù kết luận thế nào đi chăng nữa, thì bài toán vẫn nằm ở sự giải đáp của thế hệ mai sau. Hi vọng rằng họ sẽ không bất ngờ khi kết quả chứng minh rằng thế giới tâm thức là sự tận cùng của những khám phá khoa học, vì khoa học gia nổi tiếng nhất trong Thế Kỷ 20, Albert Einstein, từng nói: “Nếu có một tôn giáo nào có thể đương đầu được với những nhu cầu hiện đại của khoa học thì đó là Phật Giáo.“

Tài liệu tham khảo 

-         Bách khoa toàn thư mở. http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2m_th%E1%BB%A9c

-         Thích Thiện Hoa Duy Thức Học (Trọn bộ) Hương Ðạo xuất bản, Sàigòn, 1962, 1971

-         Trần Chung Ngọc, VÀI NÉT VỀ : PHẬT GIÁO & KHOA HỌC, ngày 14 tháng 9, 2008, www.sachhiem.net/TCNkh/TCNkh16.php