Mọi
người đều đồng ý rằng khoa học là yếu tố tiên phong để tạo nên nền văn
minh
hiện đại. Những khám phá gần đây về sự giải phóng năng lượng hạt nhân đã
đưa
nhân loại đến một thời đại mới: thời đại nguyên tử. Song, bất hạnh thay,
dấu
hiệu đầu tiên của sự khai sinh thời đại mới này là việc gia tăng một
loại vũ
khí giết người mới, đó là bom nguyên tử.
Nhân loại cảm
thấy lo âu khi sống
trong thời đại nguyên tử, một thời đại mà sự hủy diệt toàn bộ các nền
văn minh
trên thế giới này là điều có thể xảy ra. Khi biết mình đang sa vào vết
lầy của
thời đại, con người bèn nghĩ đến việc nên loại bỏ thứ năng lượng giết
người đó
để tận hưởng một cuộc sống thanh bình, giản dị như tổ tiên đời trước.
Tuy
nhiên, lịch sử không để cho các sự kiện trôi ngược về quá khứ. H.
Compton - một
khoa học gia có thẩm quyền ở Mỹ, đã từng tuyên bố trong cuốn Một thế
giới hay
là không, rằng: " Không một ai có đủ sức để ngăn chặn sự hình thành của
thời đại nguyên tử".
Do vậy, điều
đúng đắn duy nhất mà
con người cần làm là phải ý thức được rằng vị thế của mình đang đứng là
nghiêm
trọng và cần phải thích ứng tư duy cùng lối sống của mình bằng một cách
nào đó
để sử dụng hiệu quả nhất nguồn lực mới đang trong tầm tay của mình. Rõ
ràng bản
thân bom đạn không có gì sai lầm mà sai lầm phát sinh từ chính con
người. Hơn
nữa sự thật là bản chất nội tại của nguyên tử không có ảnh hưởng mấy đối
với khoa
học hay các lĩnh vực khác như tri thức, tâm lý, triết học và ngay cả
thần học.
Mục đích của chúng tôi là giới thiệu những sự kiện quan trọng cùng những
quan
niệm mới mà các nhà khoa học hiện nay đã khám phá để so sánh sự giống
nhau giữa
những khám phá đó với các nguyên lý căn bản về thực tại mà Đức Phật
Thích Ca
Mâu Ni đã giác ngộ và thuyết giảng cách đây hơn 2500 năm.
Năm 1808, John
Dalton đề xuất lý
thuyết nguyên tử. Ông tin rằng một nguyên tố bao gồm nhiều nguyên tử
không thể
thấy và không thể chia chẻ được. Ông cho rằng các nguyên tử có đặc tính
cô kết
như những viên bi-da. Cuối thế kỷ ấy, các nhà khoa học vĩ đại như
Michael
Faraday, James Maxwell và Lord Kelvin bắt đầu sự nghiệp phát triển nền
khoa học
điện tử. Bản chất điện tử của một nguyên tử phần nào được khám phá. Năm
1913,
Niel Bohs đề xuất một lý thuyết mới, theo đó nguyên tử gồm hai phần: một
hạt
nhân nhỏ và nặng được bao quanh bởi một khoảng không lớn hơn và ở đó các
electron luôn di chuyển cũng giống như các hành tinh xoay quanh mặt
trời, bao
quanh các electron là những dòng từ trường lạ.
Về lý thuyết,
ảnh hưởng của
các dòng từ trường này luôn mang tính phổ quát. Faraday minh họa một
nguyên tử
cũng giống như con sao biển với thân nhỏ và các chi tương đối dài. Sao
biển sẽ
bị vướng vào một vật khi các chi của nó tiếp xúc với vật đó. Hình ảnh
minh họa
này có nghĩa là: sự cấu thành của vũ trụ vật chất có tương hệ đến các vũ
trụ
khác và chúng không thể tách rời được. Quan niệm về nguyên tử như thế có
một ý
nghĩa triết học vô cùng quan trọng: các sự vật không thể tồn tại riêng
lẻ, tách
biệt nhau, do đó ý niệm về sự tồn tại của một vật thể cá biệt thực ra
chỉ là
một ảo tưởng trong tâm mà thôi. Vũ trụ chẳng qua là một quá trình, một
hệ thống
vận hành có sự tương tác lẫn nhau và ở đó không một sự vật nào vận hành
độc lập
với các sự vật còn lại, và cũng ở đó tất cả đều vận động không ngừng.
Quá trình
này, tuy cách diễn dịch có vẻ khác lạ, nhưng rất khế hợp với giáo lý vô
thường của đạo Phật, một giáo lý nói về bản chất biến dịch và vô thường
của
các pháp.
Khi đã giải
phóng được năng lượng
hạt nhân, con người vẫn còn mang một niềm tin mù mờ về sự tồn tại của
chín mươi
bốn nguyên tố mà nguyên tử của chúng được xem là không thể hủy hoại
được. Tuy
nhiên, vào đầu năm 1905, nhà bác học Albert Einstein đã khám phá một sự
thật là
khối lượng và năng lượng có thể hoán đổi nhau được, và ông đưa ra một
phương
trình hoàn hảo : E = MC2, trong đó E là năng lượng, C là vận tốc ánh
sáng và M
là khối lượng. Theo phương trình này, một vật thể nhỏ nếu chuyển qua
dạng năng
lượng thì sẽ tạo ra một nguồn năng lượng rất lớn. Phương trình này đã
được kiểm
nghiệm là hoàn toàn đúng qua sức tàn phá của những quả bom nguyên tử tại
New
Mexico, Hiroshima, Nagasaki và vùng phụ cận Bikini Atoll ở Thái Bình
Dương. Như vậy vật thể hay nguyên tử có thể được mô tả như những hình
thái hợp
nhất kiên cố của năng lượng. Phản ứng xảy ra trong một quả bom nguyên tử
với
sức bộc phá lớn có thể được thể hiện qua công thức sau:
U - 235 +
Neutron = I = Y = N
neutron. ( U: Urani, I: iốt, Y: Yttriuna, N một con số nào đó). Như thế,
một
nguyên tử Urani vỡ ra và chuyển thành những nguyên tử iốt và và
Yttrium.
Nguyên tử, nghĩa gốc của nó là "không thể chia chẻ được", cuối cùng
đã được chứng minh rằng có thể bị chia chẻ. Nhưng trong lĩnh vực hóa học
ngày nay,
lý thuyết quy ước về nguyên tử vẫn cần thiết cho các mục đích thực tế
nhất.
Điều nghịch lý là lý thuyết đó có thể được hiểu một cách triết lý rằng:
một nguyên tử thực ra không phải là một nguyên tử; nó được đặt tên như
thế vì
để cho mọi người dễ gọi mà thôi. Người ta sẽ cảm thấy ngạc nhiên khi
nhận ra sự
tương đồng giữa khoa học và Phật giáo qua lời tuyên bố sau trong kinh
Kim Cang:
"Khi Như Lai nói về thế giới, Ngài không cho rằng thế giới ấy là
thực, Ngài chỉ gọi thế giới trên danh nghĩa mà thôi".
Chúng ta cùng
chuyển sang một lĩnh
vực khác mà các nhà khoa học ít quan tâm, đó là chức năng lý trí của con
người.
Dù các chức năng tâm lý phức tạp và vi tế hơn các hiện tượng vật lý,
nhưng mỗi
chúng sanh đều có đủ khả năng thấu hiểu chính mình nếu họ biết tự mình
quán
chiếu và thực nghiệm tu trì. Các chức năng lý trí và tâm lý của chúng ta
có thể
được chia làm hai loại: những chức năng hoạt động trong lĩnh vực của ý
thức và
những khả năng siêu thức. Nhiều chuyên gia tâm lý đã đưa ra nhiều thuật
ngữ và
định nghĩa khác nhau về những khả năng siêu thức, một số gọi đó là tiềm
thức và
những người khác gọi là vô thức.
Song nói chung
họ đều đồng ý rằng
hoạt động tâm lý của các chức năng đó vượt khỏi sự nhận biết và điều
khiển của
tâm mình. Về bản chất của lĩnh vực tiềm thức này, các nhà tâm lý đưa ra
nhiều
tên gọi khác nhau như: sự ham muốn và khao khát ban sơ, bản chất nguyên
ủy, sự
nỗ lực, thôi thúc, giục giã, bản năng... Thực ra, khoa học nghiên cứu về
lĩnh
vực đặc thù này vẫn còn non trẻ.
Có một điều lạ
là lĩnh vực tiềm
thức, một lĩnh vực khá mơ hồ đối với con người trong thời đại nguyên tử
lại
được đề cập nhiều lần và trình bày rất cụ thể trong kinh văn Phật giáo.
Những
tác phẩm này không những bàn luận về tâm thức mà còn đề cập đến các
phương pháp
hành trì vật lý và tâm linh để chế ngự các ham muốn và khao khát, để
đoạn trừ
chúng một cách hoàn toàn, và để đạt được trạng thái gọi là giác ngộ, nơi
mà
hành giả thể nghiệm được các pháp như thật, và cuối cùng thể hội giáo lý
vô
ngã, nghĩa là không có cái gì để gọi là bản ngã cá nhân cả. Thực không
thể đề
cập ở đây một cách chi tiết về triết lý và phương pháp tu tập tâm trong
đạo
Phật, nhưng có lẽ sẽ thú vị hơn nếu tôi trình bày khái quát triết lý của
Pháp
Tướng tông hay Duy Thức tông.
Theo triết lý
của trường phái này,
vũ trụ được hình thành trên nền tảng của tám thức. Năm thức đầu gắn liền
với
năm căn, tức là khả năng thấy, nghe, ngửi, nếm và cảm thọ. Thức thứ sáu
là thức
năng động nhất. Thức này bao gồm tất cả các chức năng tinh thần trong
phạm trù
nhận thức. Thức thứ bảy có công năng chấp thủ bản ngã, và thức thứ tám
là thức
quan trọng nhất. Thức này cũng được gọi là Tàng thức, nơi dung chứa các
chủng
tử, năng lượng của tất cả các hành vi và ý niệm. Thức thứ bảy và tám có
công
năng như những trung tâm tâm lý. Dù một người đang tỉnh táo hay ngủ say
và ngay
cả khi đang ở trong trạng thái thông thường mà người ta gọi là chết, hai
thức
này vẫn tồn tại.
Thậm chí khi sáu
thức trên không còn
hoạt động được nữa, năng lực của thức thứ bảy hay khả năng chấp ngã vẫn
mạnh
mẽ, nó giống như hạt nhân gắn liền với nguyên tử. Nó tạo ra một lớp vỏ
bên
ngoài với nhiều hình thức khác nhau, nhưng bên trong nó là bản năng tham
ái để
sống, để lớn mạnh, để sở hữu... thậm chí nó còn ảnh hưởng đến hệ thống
lý trí
của chúng ta. Nó khuấy động tâm thức chúng ta và tạo nên những ảo ảnh về
sự tồn
tại cá nhân "cái tôi", "chúng sinh", "sự vật"...
và che phủ đi bản chất thực sự của những nguyên lý vô thường và vô ngã.
Vì tất cả các
khả năng của tâm thức
đều ít nhiều bị ảnh hưởng bởi sự chấp thủ mù quáng của bản ngã nên có
thể nói
một cách hình tượng rằng tiềm thức là hạt nhân trong đó chấp ngã là động
lực
trói buộc. Các thức khác di chuyển xung quanh nó như các electron đang
vận hành
xung quanh hạt nhân của nguyên tử. Sự phân bố của các electron trong quĩ
đạo
của một nguyên tử quyết định đặc tính hoá học của nó. Cũng thế, các yếu
tố như
ý thức, cảm thọ, lý trí...của mỗi cá nhân quyết định nhân cách hay tính
cách
của người đó.
Một khía cạnh
khác đáng được đề cập
là sức mạnh lý trí của con người. Lý trí có khả năng suy luận, hiểu biết
và
tổng hợp tất cả những sự kiện xảy ra trong kinh nghiệm. Như thế, qua khả
năng
này, con người có thể chuyển hóa cũng như trao đổi những tư tưởng và suy
tư của
mình giống như các electron ở quỹ đạo ngoài cùng có khả năng tạo ra dòng
điện.
Một điểm đặc biệt khác của lý trí là nó ít bị bản ngã chi phối nhất.
Ngược lại,
thông qua lý trí và quá trình quán chiếu, hành giả có được khả năng tự
phản
tỉnh về sự thật vô ngã. Chính phương tiện trí tuệ thâm diệu này đã dẫn
đến sự
xả ly mọi chấp thủ về bản ngã, hay nói một cách hình tượng hơn, nhờ vào
đó, sự
tan vỡ của một nguyên tử vật chất mới có thể xảy ra.
Có lẽ dưới tác
động của những ý
tưởng và lý thuyết khoa học mới được khám phá, William James, một nhà
khoa học
đồng thời là một triết gia, đã tuyên bố rằng thức chỉ là một loại chức
năng và
Bertrand Russell cho rằng thuật ngữ " tâm thần" không thuộc về một
thực thể đơn lẻ trong thẩm quyền của nó mà chính là một hệ thống bao gồm
các
thực thể khác nhau. Sự xuất hiện của những lời tiên đoán về vô ngã có
thể phục
hồi niềm tin loài người về bản chất của thực tại, một niềm tin được hình
thành
trên nền tảng của triết lý sáng suốt có liên hệ mật thiết với nền khoa
học hiện
đại.
Nhưng hiểu được
Tính Không của bản
ngã là một chuyện, trực nhận và hành trì một cuộc sống vô ngã lại là
chuyện
khác. Einstein đã từng hình dung về khả năng giải phóng năng lượng hạt
nhân
nhưng mãi đến khoảng bốn mươi năm sau, bom mới được chế tạo. Có những
bậc như
Đức Thích Ca Mâu Ni và các đệ tử A la hán của Ngài, dù với mục đích
hoàn
toàn khác với các nhà khoa học, đã tuyên bố đạt được trạng thái giác ngộ
viên
mãn và hoàn toàn nhiếp phục được bản ngã, nhưng so với hàng tỷ chúng
sinh khác
thì họ cũng hiếm như các nguyên tố tự phóng xạ, Urani, radi, actinium và
thorium
trên trái đất này. Có một điều thú vị là trong giáo lý Phật giáo, nguyên
lý
Trung đạo được nhắc đến nhiều lần.
Nguyên lý này
chủ yếu dạy con người
chế ngự để không rơi vào những cực đoan trong bất cứ hành vi nào trên
phương
diện thể xác lẫn tinh thần. Chính nguyên lý này đưa hành giả đến sự thể
nhập và
giác ngộ. Trong tiến trình thâm nhập vào bản chất của nguyên tử, các nhà
khoa
học phát hiện ra rằng một nguyên tử bao gồm một hệ thống các electron âm
tính
bao quanh hạt nhân dương tính. Các phần tử nhỏ như proton, electron hay
các hạt
alpha và các tia điện từ (như các tia gama) mất đi năng lượng và yếu dần
khi đi
qua nhưng vùng từ trường của nguyên tử đó.
Cuối cùng, họ
khám phá một loại hạt
mới gọi là nơtron (neutron) không mang điện tích có thể tự do vượt qua
quỹ đạo
và xuyên vào hạt nhân. Dầu khoa học nguyên tử và Phật giáo có vẻ hoàn
toàn khác
nhau, nhưng hai hệ thống này cùng giải quyết vấn đề năng lượng và giải
phóng
năng lượng bằng cách phá vỡ một hình thái hợp nhất kiên cố của năng
lượng, mà
một bên gọi là nguyên tử, bên kia gọi là bản ngã. Hướng thực hiện của
hai lĩnh
vực này cũng là "hướng nội". Do đó chúng ta không nên ngạc nhiên về
sự tương đồng giữa hai lĩnh vực này. Năng lượng được giải phóng qua việc
từ bỏ
bản ngã tuy không cụ thể như trường hợp bom nguyên tử, nhưng trí tuệ tối
thượng
và lòng từ bi vô biên của Đức Phật rất giống với ánh sáng và hơi ấm tỏa
ra từ
một nguồn năng lượng nguyên tử tự nhiên, đó là mặt trời.
Trên đây người
viết đã đề cập ngắn
gọn đến hai trong số ba nguyên lý căn bản của Phật giáo là vô thường và
vô ngã. Nguyên lý còn lại là khổ: kết quả của một cuộc sống đầy ngã
tính. Ba
nguyên lý này quan trọng đến nỗi chúng được xem là những yếu tố để kiểm
chứng
của Phật giáo. Bất cứ lý thuyết hay triết lý nào tương hợp hoàn toàn với
ba
nguyên lý này thì được xem là thuộc về Phật giáo, và bất cứ giáo lý nào
không
tương hợp với chúng thì đó không phải là giáo lý đạo Phật. Từ sự thật
này,
chúng ta có thể nhận ra tầm quan trọng của lý trí trong đạo Phật.
Đồng Thành (Dịch)
Theo:
Nguyệt san Giác Ngộ